ΤΑ ΔΗΜΟΤΙΚΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ

Μια συνοπτική προσέγγισή τους

Τα δημοτικά τραγούδια αποτελούν μια εξαιρετικά σημαντική έκφραση της ελληνικής λαϊκής δημιουργίας. Στην εποχή της ακμής τους, τα δημιουργήματα αυτά της λαϊκής τέχνης και φαντασίας συνδύαζαν την ποίηση με τη μουσική, και κάποτε με το χορό.

Ιδιαίτερα στις παραδοσιακές κοινωνίες, όπου ο γραπτός λόγος ήταν προνόμιο ελαχίστων, η λαϊκή τέχνη αποτελούσε απαραίτητο στοιχείο της κοινωνικής ζωής. Στη δουλειά, στο σπίτι, στις γιορτές, στους γάμους και στις κηδείες, καθώς και σε όλες τις άλλες ανθρώπινες εκδηλώσεις και καταστάσεις, τα δημοτικά τραγούδια συντρόφευαν, ψυχαγωγούσαν, παρηγορούσαν και εξασφάλιζαν τη συνέχεια του πολιτισμού και των παραδόσεων.

Επειδή εκφράζουν τα βιώματα, τις ιδέες, τις αισθητικές προτιμήσεις, και τα συναισθήματα του λαού, και όχι ενός ξεχωριστού δημιουργού, τα δημοτικά τραγούδια παρουσιάζουν ενιαίο ύφος ανάλογα με την κατηγορία στην οποία ανήκουν, και έχουν σταθερά, επαναλαμβανόμενα μοτίβα, καθώς και διαχρονικό χαρακτήρα.

Τα δημοτικά τραγούδια παρουσιάζουν μεγάλο θεματικό πλούτο, και χωρίζονται σε τρεις μεγάλες κατηγορίες.

Στην πρώτη κατηγορία κατατάσσονται τα τραγούδια που αναφέρονται στις διάφορες εκδηλώσεις της ζωής, όπως της αγάπης, νυφιάτικα, νανουρίσματα, παιδικά, κάλαντα, τραγούδια της ξενιτιάς, μοιρολόγια, και γνωμικά.

Στην δεύτερη κατηγορία ανήκουν τα ιστορικά τραγούδια, δηλαδή αυτά που δημιουργήθηκαν εξαιτίας ενός ιστορικού γεγονότος ή αναφέρονται σε μια συγκεκριμένη χρονική περίοδο, όπως είναι τα ακριτικά ή τα κλέφτικα.

Στην τρίτη κατηγορία τοποθετούνται οι παραλογές, ένα ιδιαίτερο είδος δημοτικού τραγουδιού, το οποίο διακρίνεται για τον αφηγηματικό του χαρακτήρα, τον επικό του τόνο, και τη δραματική του έκβαση.

Σύμφωνα με γλωσσολόγους τα βασικά χαρακτηριστικά των δημοτικών τραγουδιών είναι τα ακόλουθα:

*Η ανωνυμία του δημιουργού.

*Η απροσδιοριστία του ακριβούς τόπου ή χρόνου προέλευσης. Μπορεί να είναι γνωστός ο τόπος και ο χρόνος αναφοράς, όχι όμως ο ακριβής τόπος ή χρόνος σύνθεσης.

*Η απόδοση σε τραγούδι, και όχι ποίημα. Το δημοτικό τραγούδι δεν απαγγέλλεται, τραγουδιέται.

*Στα δημοτικά τραγούδια ο ιαμβικός δεκαπεντασύλλαβος κυριαρχεί απόλυτα, και η ομοιοκαταληξία σπανίζει..

Τα δημοτικά τραγούδια, ανάλογα με το θέμα τους κατατάσσονται στα ακόλουθα βασικά είδη:

Ακριτικά, Κλέφτικα, Θρησκευτικά, Παραλογές, Νανουρίσματα, Ερωτικά, του Γάμου, της Ξενιτιάς, Εορταστικά, Μοιρολόγια, Γνωμικά, Σατιρικά.

Τα Ελληνικά Δημοτικά Τραγούδια που συγκέντρωσε ο Γάλλος C. Fauriel, μετά από εντατική έρευνα, είναι η πρώτη συλλογή του είδους, και τυπώθηκαν σε δύο τόμους το 1824-1825 στο Παρίσι. Είχαν ημιουργήσει αμέσως τεράστια αίσθηση, καθώς το κλίμα ήταν ευνοϊκό για καθετί ελληνικό ή λαϊκό. Η συλλογή εκείνη μεταφράστηκε στα γερμανικά, στα αγγλικά και στα ρωσικά.

Εκτός από την ποιότητα των τραγουδιών, εκτιμήθηκαν ιδιαίτερα τα συνοδευτικά σχόλια, και η εισαγωγή - μελέτη του Fauriel, μια από τις καλύτερες μελέτες σύμφωνα με γλωσσολόγους, γραμμένη με θερμό φιλελληνικό συναίσθημα, γνώση και σύνεση.

Τα δημοτικά τραγούδια δεν είναι δημιούργημα ενός ατόμου, αλλά πλάσθηκαν από τον ίδιο το λαό. Αυτοσχέδιοι στιχουργοί συνέθεταν τραγούδια, που στη συνέχεια διαδίδονταν προφορικά. Για αυτό τα δημοτικά τραγούδια διασώζονται σε πολλές διαφορετικές παραλλαγές του ίδιου τραγουδιού. Τα δημοτικά τραγούδια αποτελούν διαχρονικές παρουσίες, για αυτό δεν εντάσσονται σε μια συγκεκριμένη ιστορική περίοδο της λαϊκής λογοτεχνίας, και συνδέονται με τη μουσική και το χορό.

Τα δημοτικά τραγούδια, περνώντας από γενιά σε γενιά διαμορφώθηκαν σύμφωνα με τα τοπικά χαρακτηριστικά, και τις επικρατούσες ιστορικές συνθήκες.

Εκτός από το γλέντι και τη διασκέδαση, τα δημοτικά τραγούδια είχαν και χρηστικό, καθώς και λειτουργικό χαρακτήρα. Με άλλα λόγια, απλώνονταν σε όλες τις όψεις της κοινωνικής ζωής, και έτσι διατηρούσαν την ιστορική τους μνήμη.

Βασικό στοιχείο των δημοτικών τραγουδιών είναι η στενή σχέση ανάμεσα στο λόγο και στη μουσική, που γεννιούνται ταυτόχρονα. Οι στίχοι φτιάχνονται τραγουδιστά. Η μελωδία συνήθως παραμένει αμετάβλητη.

Η επιμονή, με την οποία ο ελληνικός λαός διατήρησε για χιλιάδες χρόνια τη γλώσσα, τα έθιμα και τις δοξασίες του, καθώς επιστημονικές και λαογραφικές μελέτες, ενισχύουν την άποψη ότι στα δημοτικά τραγούδια επιβιώνουν και στοιχεία από τα βάθη των χρόνων.

Κάλαντα, νανουρίσματα, τραγούδια του γάμου, παραλογές, μοιρολόγια, και άλλα, έχουν αρχαία καταγωγή. Αποδεικτικό στοιχείο της σχέσης με την αρχαιότητα είναι και ο δεκαπεντασύλλαβος ιαμβικός στίχος.

Η γλώσσα και η μουσική στα δημοτικά τραγούδια σχεδόν ταυτίζονται. Οι στίχοι αντλούν το υλικό τους από την προφορική λαϊκή παράδοση, και χαρακτηρίζονται από λιτότητα και χάρη, λυρισμό, καθώς και πλούτο τοπικών ιδιωματισμών.

Η ομοιοκαταληξία σπανίζει. Συνήθως κάθε στίχος εκφράζει ένα ολοκληρωμένο νόημα. Η γλώσσα είναι ζωντανή και παραστατική, με αποφυγή περιττών επιθέτων.

Τα δημοτικά τραγούδια καλύπτουν τις ακόλουθες έξι κατηγορίες:

*Ιστορικά, που πηγάζουν από ιστορικά γεγονότα.

*Κλέφτικα, που εγκωμιάζουν τον βίο των αρματολών και κλεφτών.

*Ακριτικά, που αφηγούνται άθλους ηρώων, όπως του Διγενή Ακρίτα.

*Παραλογές, π.χ. του γιοφυριού της Άρτας, του νεκρού αδελφού, και άλλες.

*Εργατικά, λατρευτικά, μαντινάδες, παιδικά, αποκριάτικα, γνωμικά, σατιρικά.

*Ανάλογα με τον τόπο: Ηπειρώτικα, Μωραΐτικα, Ρουμελιώτικα, Θρακιώτικα,

  Μακεδονίτικα, Νησιώτικα, Ποντιακά.

Τα δημοτικά τραγούδια απεικονίζουν πολυσύνθετα πολιτισμικά γεγονότα, τα οποία βιώνονταν ατομικά, αλλά και συλλογικά, κατά την ιστορική συγκυρία και τις κοινωνικές σχέσεις.

Ειδικά στα ιστορικά τραγούδια, εκτός από την αφήγηση των γεγονότων, εκφράζονταν τα συναισθήματα, καθώς και οι πνευματικές και ηθικές αξίες της κοινότητας, στην οποία αναφέρονταν.

Στα κλέφτικα τραγούδια, με τρόπο λιτό αλλά και δραματικό, συνδυάζονταν τα ιστορικά γεγονότα, οι ήρωες μέσα στη φύση, και η βιωματική ταύτιση ζωής και ελευθερίας, από όπου απορρέει η αξιοπρέπεια μπροστά στο θάνατο.

Ο ελληνικός λαός έχει ανεβάσει τη μάνα στο υψηλότερο ηθικό βάθρο που βρίσκεται μέσα στην οικογένεια και στην κοινωνία. Ο τραγουδιστής αναζητεί τη μάνα, διότι αυτή του δίνει τον παλμό που χρειάζεται να συγκινήσει τους ακροατές, και δίνει την ευκαιρία να σκεφθεί ο καθένας τη δική του μάνα. Παράλληλα τον παροτρύνει να μη χαθεί η ανθρωπιά του ατόμου, τα ευγενικά του συναισθήματα, και ούτε να τον καταβάλει η αλαζονεία ως επακόλουθο της νίκης, διότι τότε θα τον καταβάλει η ύβρις, και μετά η νέμεσις θα απαιτεί την τιμωρία του.

Τα δημοτικά τραγούδια καθώς εκφράζουν τα βιώματα, τις ιδέες, τις αισθητικές προτιμήσεις, και τα συναισθήματα του λαού, και όχι ενός ξεχωριστού δημιουργού, έχουν ενιαίο ύφος, ανάλογα με την κατηγορία στην οποία ανήκουν, σταθερά, επαναλαμβανόμενα μοτίβα, και διαχρονικό κοινωνικό χαρακτήρα.

Αυτά, όσο πιο συνοπτικά μπορούσε να γίνει για τα δημοτικά μας τραγούδια, μια αέναη, συναισθηματική, αλλά και ιστορική, έκφραση του ελληνικού λαού.

Κυριάκος Αμανατίδης, ΟΑΜ