ΜΙΑ ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΑΝΑΦΟΡΑ  ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΣΜΥΡΝΗΣ

Διευκρίνιση

Η μελέτη που ακολουθεί αποτελεί σύμπτυξη τριών άρθρων μου που είχαν δημοσιευθεί στην εφημερίδα «Νέος Κόσμος» της Μελβούρνης, στην στήλη με τον γενικό τίτλο «Επίκαιρα και Επίμαχα», πριν από αρκετά χρόνια. Δεν έχω ηλεκτρονική πρόσβαση στα εν λόγω κείμενα, γιατί ο ηλεκτρονικός υπολογιστής που  χρησιμοποιούσα τότε δεν λειτουργεί πια.

Πρόσφατα η κ. Καίτη Αλεξοπούλου μου έδωσε τα αποκόμματα τριών άρθρων μου για την Σμύρνη στον Νέο Κόσμο, τα οποία είχε κόψει και κρατήσει στο αρχείο του, ο πατέρας της Καίτης, ο αείμνηστος Νίκος Χατζηανδρέου, πριν από χρόνια. Τα αποκόμματα αυτά δεν έχουν τις ημερομηνίες των άρθρων που είχαν δημοσιευθεί στον Νέο Κόσμο.

Η κ. Αλεξοπούλου σκέφθηκε τα εν λόγω άρθρα να συμπτυχθούν σε ένα άρθρο, το οποίο θα δημοσιευθεί  στο περιοδικό Αντίποδες 2022, ως αναφορά στην ιστορία της Σμύρνης, 100 χρόνια μετά την καταστροφή της το 1922. Το άρθρο αυτό το αφιερώνω στη μνήμη του αείμνηστου Νίκου Χατζηανδρέου.

Η Σμύρνη από την αρχαιότητα μέχρι την Τουρκοκρατία

Καθ’ όλη τη διάρκεια της αρχαιότητας η Σμύρνη υπήρξε ένα πολύ σημαντικό εμπορικό κέντρο στις δυτικές ακτές της Μικράς Ασίας. Το φυσικό της λιμάνι, σε συνδυασμό με την  εύκολη πρόσβαση στα ενδότερα της Μικράς Ασίας, την ανέδειξαν σε μια από τις αρχαιότερες πόλεις της περιοχής, και ένα από τα σημαντικότερα λιμάνια της Μεσογείου.

Σήμερα, γνωστή ως Ιζμίρ στα τουρκικά, είναι η τρίτη σε πληθυσμό πόλη της Τουρκίας, μετά την Κωνσταντινούπολη και την Άγκυρα, με πληθυσμό 2.500.000 κατοίκους.

Αρχαιολογικές ανασκαφές έχουν οδηγήσει στο συμπέρασμα ότι η Σμύρνη χτίστηκε την τρίτη χιλιετία π.Χ., δηλαδή στην Πρώιμη Εποχή του Χαλκού, στη θέση του Μπαϊρακλί, προαστίου της σύγχρονης Σμύρνης.

Οι ανασκαφές έχουν φέρει στο φως ερείπια κατοικιών και ισχυρού οχυρωματικού τείχους, καθώς και του ναού της θεάς Αθηνάς, που είχαν χτιστεί από τον δέκατο μέχρι τον έβδομο αιώνα π. Χ.

Πιθανολογείται πως οι κάτοικοι της προϊστορικής Σμύρνης ήταν οι Λέλεγες, προελληνικό φύλο εγκατεστημένο σε διάφορες περιοχές του ελλαδικού ηπειρωτικού και νησιωτικού χώρου, καθώς και της δυτικής Μικράς Ασίας. Στην Μικρά Ασία οι Λέλεγες επέζησαν ως τους πρώιμους ιστορικούς χρόνους, και τελικά αφομοιώθηκαν από τους Κάρες.

Τα αρχαιοελληνικά ευρήματα οδηγούν στο συμπέρασμα πως οι κάτοικοι της Σμύρνης υπήρξαν φορείς προηγμένου πολιτισμού, ο οποίος είχε πολλά κοινά χαρακτηριστικά με τον πολιτισμό της Τροίας.

Στα τέλη του 12^ου π. Χ. αιώνα στην Ελλάδα είχε λάβει χώρα η κάθοδος των Δωριέων, από την περιοχή της Πίνδου στην βορειοδυτική Ελλάδα προς τον νότο. Τα μεγαλύτερα κύματα των Δωριέων κινήθηκαν προς την Πελοπόννησο, και εγκαταστάθηκαν στην νότια και ανατολική περιοχή της. Μια ομάδα Δωριέων είχε μείνει στην Στερεά Ελλάδα, στην περιοχή που είχε ονομαστεί Δωρίδα.

Η πίεση των Δωριέων στις νέες περιοχές που εγκαταστάθηκαν, και η γενική στενότητα του χώρου που προσφερόταν για τη γεωργία και την κτηνοτροφία, ανάγκασε μεγάλες ομάδες Ελλήνων να μετακινηθούν προς την Ανατολή, στα νησιά του Αιγαίου και στις δυτικές ακτές της Μικράς Ασίας.

Η μετακίνηση εκείνη ελληνικών φύλων είχε πάρει μεγάλες διαστάσεις κατά τον δέκατο  π.Χ. αιώνα, και είχε γίνει γνωστή ως Α΄ ελληνικός εποικισμός. Οι μεγάλες φυλετικές ομάδες που μετακινήθηκαν ανατολικά, και οι περιοχές στις οποίες εγκαταστάθηκαν, είναι οι ακόλουθες:

*Αιολείς. Ξεκίνησαν από τις περιοχές της Θεσσαλίας και της Βοιωτίας, και αρχικά αποίκισαν τα νησιά Λέσβο και Τένεδο. Στη συνέχεια ίδρυσαν αποικίες στα βόρεια τμήματα των παραλίων της Μικράς Ασίας, αρχίζοντας από την Τρωάδα και φτάνοντας ως τον κόλπο της Σμύρνης. Η περιοχή εκείνη ονομάστηκε Αιολίδα.

*Ίωνες. Ξεκίνησαν από την Αττική, την Εύβοια, την Αργολίδα και την Κορινθία, και δημιούργησαν αποικίες στη Χίο, στη Σάμο, και στο κεντρικό τμήμα των παραλίων της Μικράς Ασίας. Η περιοχή που εγκαταστάθηκαν οι Ίωνες ονομάστηκε Ιωνία, και επειδή οι ιωνικές πόλεις αναπτύχθηκαν περισσότερο από τις πόλεις των άλλων αποικιών, με την πάροδο του χρόνου τα δυτικά παράλια της Μικράς Ασίας που είχαν αποικισθεί από Έλληνες είχαν γίνει γνωστά ως Ιωνία.

*Δωριείς. Και οι Δωριείς που κατέβηκαν στη νότια Ελλάδα ακολούθησαν το μεταναστευτικό ρεύμα. Πρώτα στράφηκαν προς τα νησιά Μήλο, Κρήτη, Ρόδο και Κω, και στη συνέχεια στο νότιο τμήμα των ακτών της Μικράς Ασίας.

Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο στις αρχές του έβδομου αιώνα π.Χ, την Σμύρνη είχαν καταλάβει οι Ίωνες από την πόλη Κολοφώνα, και υποχρέωσαν τους Αιολείς κατοίκους της να μετοικήσουν σε άλλες γειτονικές ελληνικές πόλεις. Έκτοτε η Σμύρνη αποτέλεσε μέρος της Ιωνικής Δωδεκάπολης.

Γύρω στο 660 π.Χ. οι Σμυρναίοι απέκρουσαν επίθεση του βασιλιά των Λυδών Γύγη, γεγονός που προκάλεσε τον γενικό θαυμασμό των άλλων πόλεων της Ιωνίας.

Όμως το 600 π.Χ. οι Λυδοί, με αρχηγό τον Αλυάττη Β΄, κατέλαβαν την Σμύρνη, έκαψαν ένα μεγάλο μέρος της πόλης, και υποχρέωσαν τους περισσότερους κατοίκους της να διασκορπιστούν στα γύρω χωριά.

Ο Μέγας Αλέξανδρος ξαναέκτισε την Σμύρνη

Στα μέσα του έκτου αιώνα π. Χ. η Σμύρνη καταστράφηκε ολοκληρωτικά από τους Πέρσες του Κύρου Β΄ του Μεγάλου. Για πάνω από δύο αιώνες η Σμύρνη δεν ήταν τίποτε περισσότερο από λίγα ασήμαντα χωριά.

Η επανίδρυσή της αποδίδεται στον Μέγα Αλέξανδρο, ο οποίος μετά από την αποφασιστική του νίκη εναντίον των Περσών στην Ισσό το 333 π.Χ. έδωσε στην Σμύρνη, και στις ελληνικές πόλεις της Μικράς Ασίας το δικαίωμα για αυτοδιοίκηση.

Στην περίπτωση της Σμύρνης, ο Αλέξανδρος συγκέντρωσε τους διασκορπισμένους κατοίκους της, και έκτισε εκ νέου την πόλη στους πρόποδες του λόφου Πάγος, πολύ κοντά στην ακτή. Μετά τον θάνατο του Αλεξάνδρου το 323 π. Χ. οι διάδοχοί του Αντίγονος και Λυσίμαχος κατέστησαν την Σμύρνη ακμαίο πολιτιστικό και εμπορικό κέντρο.

Η Σμύρνη ήταν μια από τις εφτά πόλεις που διεκδικούσαν την καταγωγή του Ομήρου. Η προσωνυμία του Ομήρου «Μελησιγενής» επιβεβαιώνει την καταγωγή του από την Σμύρνη, καθότι Μέλης λεγόταν ο ποταμός της Σμύρνης.

Το 188 π.Χ. η Σμύρνη και οι υπόλοιπες πόλεις της Ιωνίας προσαρτήθηκαν στην Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, όταν η επικράτειά της είχε απλωθεί στην Μικρά Ασία και στην Μέση Ανατολή.

Η Σμύρνη ήταν από τις πρώτες πόλεις στην Μικρά Ασία στις οποίες διαδόθηκε ο Χριστιανισμός, και αυτό παρά την ισχυρή ρωμαϊκή παρουσία. Κατά πάσα πιθανότητα η εκκλησία της Σμύρνης είχε ιδρυθεί από τον απόστολο Παύλο σε κάποια από τις περιοδείες που είχε πραγματοποιήσει στα παράλια της Μικράς Ασίας στα μέσα του πρώτου αιώνα μ.Χ.

Στις αρχές του ενδέκατου αιώνα, στις ανατολικές περιφέρειες της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας είχαν κάνει την εμφάνισή τους οι Σελτζούκοι - Τούρκοι. Μετά από νικηφόρο μάχη εναντίον του στρατεύματος του Αυτοκράτορα Ρωμανού Δ’ στην περιοχή Ματζικέρτ το 1071, οι Σελτζούκοι - Τούρκοι διέσχισαν την κεντρική Μικρά Ασία, με κατεύθυνσή τους προς τις δυτικές ακτές του Αιγαίου. Το 1084 κατέλαβαν τη Σμύρνη, και εξόντωσαν το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού της.

Μεγάλη καταστροφή είχε υποστεί η Σμύρνη και από τις ορδές των Μογγόλων του Ταμερλάνου το 1402. Το 1424 η Σμύρνη είχε περιέλθει στην απόλυτη κυριαρχία των Οθωμανών Τούρκων, στην οποία παρέμεινε μέχρι την απελευθέρωσή της από τον ελληνικό στρατό το 1919.

Σμύρνη, η εστία του Μικρασιατικού Ελληνισμού

Οι δύο πρώτοι αιώνες της Τουρκοκρατίας υπήρξαν ιδιαίτερα σκληροί για τον Μικρασιατικό Ελληνισμό, με την αφομοίωση που επιδιώχθηκε με τα μέτρα του εξισλαμισμού, και με το παιδομάζωμα.

Στα μέσα του δέκατου ένατου αιώνα οι Μεγάλες Δυνάμεις επέβαλαν στην Οθωμανική Αυτοκρατορία να προβεί σε κάποιες μεταρρυθμίσεις αναφορικά με τις χριστιανικές κοινότητες στην επικράτειά της.

Το Σουλτανικό Διάταγμα του 1856, γνωστό ως Χάτι Χουμαγιούν, έδωσε ώθηση στις σημαντικότερες μεταρρυθμίσεις της περιόδου εκείνης. Με το εν λόγω Διάταγμα διευρύνθηκαν οι θρησκευτικές ελευθερίες που ίσχυαν μέχρι τότε, και δόθηκε η δυνατότητα σε κάθε ελληνική κοινότητα της Αυτοκρατορίας να ιδρύει και να διατηρεί δικά της σχολεία.

Ο George Horton, ο οποίος κατά τις περιόδους 1911-1917, και 1919-1924, ήταν Γενικός Πρόξενος των Η.Π.Α στην Σμύρνη, το 1926 έγραψε ένα βιβλίο με τίτλο “The Blight of Asia”, το οποίο μεταφράσθηκε στα ελληνικά με τον τίτλο «Η Μάστιγα της Ασίας».

Ακολουθούν δύο αποσπάσματα από το εν λόγω βιβλίο:

{…} «Ο ελληνικός πολιτισμός άνθησε ξανά και ξανά στην Μικρά Ασία, για να ποδοπατηθεί από Ασιάτες εισβολείς. Στο απόγειό του δημιούργησε τις αθάνατες πόλεις της Περγάμου, της Σμύρνης, της Κολοφώνας, της Φιλαδέλφειας, της Εφέσου και της Αλικαρνασσού. Σε ολόκληρη τη χώρα υπήρχαν διασκορπισμένες άλλες μικρότερες πόλεις που τις στόλιζαν σχολές καλών τεχνών και όμορφοι ναοί. Από εκεί ξεπήδησαν διάσημοι φιλόσοφοι και ποιητές. Η Ιωνία είναι το μαρμάρινο νεκροταφείο των αρχαίων ελληνικών πόλεων και κωμοπόλεων, προς τις οποίες στρέφεται όλο και περισσότερο το ενδιαφέρον Αμερικανών μελετητών».

{…} «Οι τελευταίες επίσημες στατιστικές ανεβάζουν τον αριθμό των κατοίκων στις 385.000, από τις οποίες 165.000 ήταν Τούρκοι, 150.000 Έλληνες, 25.000 Εβραίοι, 25.000 Αρμένιοι και 20.000 ξένοι, δηλαδή 10.000 Ιταλοί, 3.000 Γάλλοι, 2.000 Βρετανοί και 300 Αμερικανοί».

Σε αντίθεση με τα στατιστικά στοιχεία που ανέφερε στο βιβλίο του ο George Horton, το αφιέρωμα της αθηναϊκής εφημερίδας «Ελευθεροτυπία», με τίτλο «Σμύρνη, η ζωή και το τέλος της πόλης των ‘Γκιαούρηδων’», 12/9/2009, μεταξύ άλλων ανέφερε και τα ακόλουθα για την Σμύρνη του 1919:

{…} «Το ελληνικό στοιχείο της Σμύρνης, σαφώς υπέρτερο αριθμητικά από τις υπόλοιπες εθνοθρησκευτικές κοινότητες, αλλά και με πρωτεύοντα ρόλο σε όλους τους τομείς των επιχειρηματικών και επαγγελματικών δραστηριοτήτων, αναδείχθηκε στον κατ’ εξοχήν φορέα του εκσυγχρονισμού της κοινωνίας της Σμύρνης. Με ζηλευτό επίπεδο παιδείας, πλήθος συλλόγων, φιλανθρωπικών οργανώσεων και ιδρυμάτων, εντυπωσιακή εκδοτική παραγωγή, αναπτυγμένο αθλητισμό, αξιόλογη θεατρική κίνηση και με συνεκτική δύναμη την Ορθόδοξη Εκκλησία, η ελληνική κοινότητα διαμόρφωσε σταδιακά την «γκιαούρ» Ισμίρ», την άπιστη Σμύρνη».

{…} Οι κάτοικοί της, χωρίς τα προάστια, φτάνουν τις 247.000, από τους οποίους οι 140.000 είναι Έλληνες. Ακολουθούν οι Τούρκοι (80.000), οι Εβραίοι, οι Ευρωπαίοι (15.000) και οι Αρμένιοι (12.000).

Τα επιτεύγματα της ελληνικής παιδείας στην Σμύρνη

Στον τομέα της παιδείας η Σμύρνη υπήρξε πρωτοπόρα μεταξύ των άλλων ελληνικών παροικιών στις δυτικές ακτές της Μικράς Ασίας. Στα παράλια του Εύξεινου Πόντου μόνο η Τραπεζούντα θα μπορούσε να παραβληθεί μαζί της.

Η συμβολή της ελληνικής παιδείας στην ανάπλαση του φρονήματος του ελληνικού στοιχείου στην Σμύρνη, αλλά και σε όλον τον μικρασιατικό ελληνισμό, υπήρξε τεράστια. Από τα μέσα του 17^ου αιώνα οι καταπιέσεις των χριστιανικών κοινοτήτων στην Μικρά Ασία από την Οθωμανική Αυτοκρατορία άρχισαν να χαλαρώνουν, με αποτέλεσμα τα ελληνικά σχολεία που υπήρχαν να λειτουργούν πιο ελεύθερα, και παράλληλα να ιδρύονται νέα σχολεία σε πόλεις με μεγάλες ελληνικές κοινότητες, όπως η Σμύρνη, η Πέργαμος, οι Κυδωνιές, και κάποιες άλλες,

Εξαίρεση είχαν αποτελέσει οι ελληνικές κοινότητες στις κεντρικές και ανατολικές περιοχές της Μικράς Ασίας, οι οποίες είχαν υποστεί μεγαλύτερους διωγμούς κατά τους πρώτους αιώνες της Τουρκοκρατίας. Οι Έλληνες των περιοχών εκείνων, απομονωμένοι από τον κύριο κορμό των ελληνικών κοινοτήτων στις μικρασιατικές ακτές του Αιγαίου και του Εύξεινου Πόντου, γρήγορα είχαν χάσει την ελληνική γλώσσα και έγιναν τουρκόφωνοι.

Για να αποφύγουν όμως τον εξισλαμισμό, επινόησαν μια νέα μορφή γραπτής γλώσσας. Το Ευαγγέλιο, τα σχολικά βιβλία και οι τοπικές εφημερίδες χρησιμοποιούσαν την τουρκική γλώσσα, γραμμένη με ελληνικά γράμματα. Η μορφή εκείνη της γραπτής γλώσσας είχε γίνει γνωστή ως καραμανλίδικη γραφή, από περιοχή της Καππαδοκίας γνωστή ως Καραμάν.

Οι Έλληνες κάτοικοι της Καππαδοκίας στις αρχές της δεκαετίας του 1920 ανέρχονταν στις 445.000. Η καραμανλίδικη γραφή συνέβαλε στη διατήρηση από τον ελληνικό πληθυσμό της Καππαδοκίας της ορθόδοξης πίστης και της ελληνικής συνείδησης. Σημειώνω πως η ανταλλαγή πληθυσμών μεταξύ Τουρκίας και Ελλάδας κατά το 1922 και 1923 είχε γίνει με κριτήριο το θρήσκευμα, και όχι τη γλώσσα.

Πρωτοποριακά τα Παρθεναγωγεία της Σμύρνης

Παρά το γεγονός ότι οι αντιλήψεις των Τούρκων δεν ευνοούσαν τη μόρφωση των γυναικών, στην Σμύρνη υπήρξε το πρώτο ελληνικό σχολείο θηλέων που άρχισε να λειτουργεί, αν και σε περιορισμένη κλίμακα, από το 1830. Πρόκειται για το «Παρθεναγωγείο της Αγίας Φωτεινής», το οποίο αργότερα μετονομάστηκε σε «Κεντρικό Παρθεναγωγείο».

Το πιο φημισμένο από τα σχολεία θηλέων ήταν το «Ομήρειο Παρθεναγωγείο», το οποίο είχε ιδρυθεί το 1881. Με την εκμάθηση της ελληνικής γλώσσας, αλλά και την ευρύτερη εγκυκλοπαιδική τους μόρφωση, οι νέες κοπέλες εντάσσονταν με μεγαλύτερη ευκολία στις τοπικές κοινότητες, και όταν αποκτούσαν οικογένειες γαλουχούσαν τα παιδιά τους στα νάματα της ελληνικής παιδείας, συμβάλλοντας έτσι στη διατήρηση της ελληνικής τους συνείδησης.

Στον τομέα της παιδείας μπορεί να ενταχθεί και το «Ελληνικό Ορφανοτροφείο Σμύρνης», το οποίο είχε ιδρυθεί το 1870. Οι οικότροφοι του Ορφανοτροφείου παρακολουθούσαν μαθήματα μέχρι την πέμπτη τάξη του Δημοτικού σχολείου, ενώ ταυτόχρονα μάθαιναν διάφορες τέχνες.

Παράλληλα με τα προαναφερθέντα μεγάλα εκπαιδευτικά ιδρύματα, στη Σμύρνη είχαν λειτουργήσει και 16 σχολεία στα προάστιά της, καθώς και γύρω στα 80 ιδιωτικά σχολεία.

Από τα παραπάνω συνάγεται το συμπέρασμα πως η ελληνικότητα της Σμύρνης μέχρι τον τραγικό Σεπτέμβριο του 1922, που ο τουρκικός στρατός είχε μπει στην πόλη και την έκαψε, δεν οφειλόταν μόνο στον μεγάλο αριθμό των Ελλήνων κατοίκων της, αλλά και στην υψηλού επιπέδου ελληνική παιδεία, η οποία υπήρξε το υπόβαθρο του Μικρασιατικού Ελληνισμού.

Κυριάκος Αμανατίδης, ΟΑΜ