«Ο Οθέλλος Ξαναγυρίζει» του  Νίκου Καζαντζάκη

Μία Πολυδιάστατη  Υπόθεση

Θεατρικό του Ν. Καζαντζάκη που κυκλοφόρησε για πρώτη φορά  στο κοινό!

(Παρουσίαση στο Πανεπιστήμιο του Σύδνεϋ, Τμήμα Νεοελληνικών Σπουδών, Κυριακή 8 Αυγούστου, ώρα 6-8.30μ.μ., στην αίθουσα, Old Geology Lecture Theatre(A11), Old Geology Building The University of Sydney, yr. 1999)

Εισαγωγή

Ο Οθέλλος ξαναγυρίζει  του Ν. Καζαντζάκη, είναι θεατρικό έργο, γραμμένο σε πεζό λόγο και η γλώσσα που χρησιμοποιεί είναι η απλή δημοτική.  Χαρακτηριστικό στοιχείο ως προς τη δομή του έργου, είναι ότι συμπεριλαμβάνει τρεις πράξεις.

Εισαγωγικό σημείωμα στο τεύχος 848, έτος 1962, πληροφορεί ότι το θεατρικό ετούτο, παραχωρήθηκε από τη δεύτερη σύζυγο του Ν. Καζαντζάκη, Ελένη, στο περιοδικό Νέα Εστία και προφανώς ως εκείνο τον χρόνο, ήταν  ανέκδοτο. 

Ο Παντελής Πρεβελάκης σημειώνει ότι το έργο γράφτηκε στην περίοδο 1936-1937 και το χαρακτηρίζει: “Comedie Πιραντελλικής νοοτροπίας”[1]. Την ίδια περίοδο, ο Καζαντζάκης μεταφράζει για το Βασιλικό θέατρο, το έργο του Πιραντέλλο[2] Απόψε αυτοσχεδιάζουμε, το Φάουστ[3] του Γκαίτε και πολύ πιθανόν, τον Οθέλλο του Σαίκσπηρ, σύμφωνα με την άποψη του Πρεβελάκη[4]. Η επίδραση των έργων αυτών, στο θεατρικό του Καζαντζάκη Ο Οθέλλος ξαναγυρίζει, είναιδιαφανής.

Επιδράσεις

Οι μορφές της αέναης πάλης των φύλων, υπήρξαν ουσιώδης πηγή έμπνευσης στη λογοτεχνία όλων των εποχών.  Ανάμεσά τους ξεχωρίζει το πάθος της θανάσιμης ζήλειας.  Στα ελληνικά γράμματα, από τα Ομηρικά έπη ως τους κλασσικούς δραματουργούς  και ως το Βυζαντινό έπος του Διγενή Ακρίτα, η πραγματικότητα και τα παραδείγματα της αντιπαράθεσης των φύλων έχουν εμπνεύσει στους λογοτέχνες τους ιστορίες[5] έρωτα και πάθους που έληξαν με τον αφανισμό του ενός ή και των δύο ηρώων, κάποτε μάλιστα και των δικών τους.

Από τα μέσα του 19ου αι. και εξής, αξιόλογοι Ευρωπαίοι συγγραφείς, μεταξύ των οποίων και οι Νορβηγοί Δραματουργοί Ίψεν[6] και Στρίντμπεργκ[7], επηρέασαν τη διεθνή λογοτεχνία με  θεατρικά έργα, των οποίων επίκεντρο υπήρξε όχι απλά η πάλη των φύλων και οι συνέπειές της, αλλά και οι συνέπειες της επιβολής  της μητριαρχικής τάξης των πραγμάτων.  Στα θεατρικά έργα του Καζαντζάκη καθώς  και σε πεζά του, απαντούν παρόμοια στοιχεία που υποδηλώνουν τις επιδράσεις που δέχτηκε από το άμεσο ή έμμεσο περιβάλλον του και οπωσδήποτε μέσω της παιδείας του αλλά κυρίως με την επαφή και μελέτη των έργων Ελλήνων και Ευρωπαίων φιλοσόφων ή λογοτεχνών. Ο πολύνοος Ν. Καζαντζάκης που προερχόταν από κοινωνικό περιβάλλον με δυνατό Ελληνικό και δη Κρητικό πατριαρχικό υπόβαθρο, τάχτηκε υπέρ της πατριαρχικής τάξης των πραγμάτων.

Ο Καζαντζάκης έχει προσωπική πείρα της αντιπαλότητας ανάμεσα στον άντρα και στη γυναίκα. Τη Γαλάτεια, την πρώτη σύζυγό του -εξέχουσα φυσιογνωμία μεταξύ των διανοουμένων της Ελλάδας, της εποχής- ως προς το μεγαλύτερο μέρος της συζυγικής ζωής τους, την αντιμετώπισε εκ του μακρόθεν. Όσον αφορά τη σχέση τους, τα πιστεύω της Γαλάτειας προσέκρουσαν  στα εκ διαμέτρου αντίθετα, πιστεύω, του Καζαντζάκη. Ουσιαστικά ο ποιητής δεν ενδιαφερόταν, ούτε πίστευε στον γάμο ή στην ισότητα των φύλων και πολύ περισσότερο  στο δάμασμα του άντρα από τη γυναίκα, και ως προς ετούτο, δεν ήταν ο μόνος Έλληνας ή Ευρωπαίος συγγραφέας ή διανοούμενος που έτρεφε αυτού του είδους τις πεποιθήσεις[8].

Ο Καζαντζάκης που ζει μεγάλα χρονικά διαστήματα στην Ευρώπη, μακριά από τη Γαλάτεια, στο θεατρικό του, Ο Οθέλλος ξαναγυρίζει, υποστηρίζει και δικαιώνει ως ένα σημείο τον αγώνα της Μαρίκας -καλλιτέχνιδας του θεάτρου-  για την επαγγελματική ανεξαρτησία της και κατά συνέπεια και την προσωπική της.  Σε ετούτο το θεατρικό του όπως και στο Ξημερώνει, ο Καζαντζάκης αποδέχεται και υποστηρίζει το κίνημα της προσπάθειας των Ελληνίδων της εποχής του, για τη χειραφέτησή τους.

Ήδη από τον τίτλο του έργου διαφαίνεται ότι ο ποιητής μας δανείζεται για το θέμα του,  κάποια  βασικά στοιχεία  από τη γνωστή τραγωδία του Σαίκσπηρ, Ο Οθέλλος, ο Μουρίτης της Βενετίας[9]. Μία προσεκτική όμως ανάγνωση του θεατρικού του, μαρτυρά επιπλέον, τη διπλή επίδραση σε ετούτο, του Ιταλού θεατρικογράφου Πιραντέλλο, μέσω των έργων του: 1. Απόψε αυτοσχεδιάζουμε[10] και 2. Έξη πρόσωπα ζητούν συγγραφέα[11].

Το θεατρικό έργο του Πιραντέλλο, Απόψε αυτοσχεδιάζουμε, είναι μία  ιστορία ζήλειας[12], “της πιο τρομερής ζήλειας που υπάρχει, της ζήλειας για το Παρελθόν”, που αφού κυριεύει τον άντρα τον κάνει να μαίνεται στη σκέψη ότι η γυναίκα που αγαπά είναι δυνατόν να σκέφτεται την εποχή της νεότητάς της. Ο Καζαντζάκης με χαρακτηριστική δεξιοτεχνία εφαρμόζει την τεχνική των δύο έργων του Σικελού συγγραφέα, στο θεατρικό του, Ο Οθέλλος ξαναγυρίζει. Παρόμοια όπως στο έργο του Πιραντέλλο, στο θεατρικό του Καζαντζάκη θέμα είναι η θανάσιμη ζήλεια του νιόπαντρου ηθοποιού, ο οποίος θεωρεί την επαγγελματική συμπεριφορά της γυναίκας του -επίσης ηθοποιού-,  σοβαρά ύποπτη, ώστε να φτάσει στο σημείο να την σκοτώσει.

Ο  τίτλος του θεατρικού ενδυναμώνει και περιβάλλει το θεατρικό του Ν. Καζαντζάκη, με ένα ποσοστό αίγλης, αυτής που προέρχεται μέσω του δανείου, από τον πρότυπο τίτλο του έργου του Σαίκσπηρ.  Σε ετούτο αίρεται το φαινόμενο της ζήλειας και δη  η παρουσίαση της θανάσιμης ζήλειας, ως διαχρονικού φαινομένου και ως τέτοιο ενισχύεται από διάφορα άλλα παραδείγματα ζηλοτυπίας, όπως η ζήλεια της Κλυταιμνήστρας προς τον Αγαμέμνονα (της γυναίκας προς τον  άντρα) στην Ορεστειάδα του Αισχύλου, η ζήλεια του σαικσπηρικού Οθέλλου προς την Δεισδαιμόνα (του άντρα προς την γυναίκα), ή ακόμη το παράδειγμα του Φάουστ του Γκαίτε, ο οποίος πουλά την ψυχή του στον Μεφιστοφελή, ως παθιασμένος ζηλωτής της δύναμης και της σοφίας.

[1]Π. Πρεβελάκης: Ο ποιητής και το ποίημα της Οδύσσειας, Αθήνα 1958, Βιβλιοπωλείο της Εστίας, σ. 334.

[2] Pirandello Luitzi, 1867-1936, βραβευμένος με το Νόμπελ του 1934. Το 1936 το Βασιλικό θέατρο είχε αναθέσει στον Καζαντζάκη τη μετάφραση του έργου: του Πιραντέλλο: Απόψε αυτοσχεδιάζουμε, Ε.Καζαντζάκη,Ν.Καζαντζάκης, Ο Ασυμβίβαστος,  Εκδ. Ε.Καζαντζάκη, Αθήνα 1983, σ. 401.

[3] Johann Wolfgang Von Goethe, Faust, Translated by George Madison Priest, Publisher William Benyon, The Great Books The University of Chicago, 24th Printing, 1982. Ο Καζαντζάκης γράφει στην Ελένη Σαμίου -από την Αίγινα τον Ιούνιο του 1936- για τη μετάφρασή του, τουΦάουστ.  Την είχε κάνει κατά παραγγελία του Βασιλικού θεάτρου και τη δημοσίευσε η εφημερίδα, Καθημερινή.  Ο Καζαντζάκης είχε χρησιμοποιήσει ως βάση της δουλειάς του τη μετάφραση τουΦάουστ από τον Χατζόπουλο, Ε. Καζαντζάκη, ο Ασυμβίβαστος,  ο. π., σσ. 403-404.

[4]Π. Πρεβελάκης: Τετρακόσια Γράμματα, του Καζαντζάκη στον Πρεβελάκη, Εκδόσεις Ε. Καζαντζάκη, Αθήνα 1984, σ. 385.

[5] Κίρκη-Οδυσσέας, Πηνελόπη-Οδυσσέας, Ιάσονας-Μήδεια, Κλυταιμνήστρα-Αγαμέμνων, η Αμαζόνα Μαξιμώ  (ή Μαξιμού)-Διγενής Ακρίτας, αντίστοιχα των περιόδων, είναι ελάχιστα από τα παραδείγματα.

[6] Ibsen, 1828-1906. με έργα όπως: Ρόσμερσχολμ, Hedda Gabler, Βρυκόλακες, 1881.

[7] Strindberg, 1849-1912 με έργα όπως, Ο πατέρας (The Father), Julia, Ησονάτα των φαντασμάτων (Spoksonaten), Ονειρόδραμα (Ett dromspel).

[8] Στη νεώτερη Ελλάδα εκτός από τον Καζαντζάκη, ο Παλαμάς, παρουσιάζει έντονη την πάλη των φύλων, στο δράμα του η Τρισεύγενη. Οι ήρωές του: Τρισεύγενη και Πέτρος Φλώρης, στην προσπάθειά τους να επιβληθούν ο ένας στον άλλο, παραμερίζουν το αίσθημα της αγάπης.  Η ιστορία τελειώνει τραγικά με τον αφανισμό της Τρισεύγενης και την απομόνωση του Πέτρου.

[9] (Οι Μουρίτες είναι φυλή του Μαρόκου και των γεωγραφικά επικοινωνούντων περιοχών με αυτό, στη Ν. Αφρική). Η καταγωγή ωστόσο του θέματος του θεατρικού του Σαίκσπηρ, θα πρέπει να   αναζητηθεί  στο έργο του Geraldi Cinthio: The Moor of Venice, του οποίου οι γνωστοί  Hecatommithi, υπήρχαν στα Ιταλικά αλλά και σε Γαλλική μετάφραση.

[10] Questa sera sirecita a sogetto (1929).

[11] Sei personaggi in cerca d’ autore (1921).

[12] Λουίτζι Πιραντέλλο, Απόψε αυτοσχεδιάζουμε (Questa sera sirecita a sogetto), Πρόλογος-Μετάφραση: Δημήτρης Μυράτ, Σημείωμα: Μάριος Πλωρίτης,  “Δωδώνη”, Σειρά Παγκόσμιο Θέατρο: Αριθ. 60, σ. 13 και σ. 27.