“Νίκος Καζαντζάκης : Το φλέγον θέμα της ελευθερίας και οι μορφές της:

1.‘‘Όταν συλλογιέμαι, ύστερα από τόσα χρόνια, τη μέρα εκείνη που πάτησε ο πρίγκιπας Γεώργιος  της Ελλάδας, πάει να πει η Λευτεριά, το χώμα της Κρήτης, τα μάτια μου βουρκώνουν ακόμα και τρέχουν. Τι μυστήριο λοιπόν ακατάλυτο είναι ο αγώνας του ανθρώπου!’’ (σ. 106) και επίσης διατυπώνοντας με διαφορετικό τρόπο, μέρος της παραπάνω δήλωσής του, συμπληρώνει: ‘‘Δύο στάθηκαν οι ανώτατες μέρες της ζωής μου-η μέρα που πάτησε ο πρίγκιπας Γεώργιος στην Κρήτη, κι ύστερα από χρόνια, η μέρα που γιόρτασε τα δέκα της χρόνια η Επανάσταση στη Μόσχα.’’ (σ. 107), στο βιβλίο του Αναφορά στον Γκρέκο. (ο.π., κεφ. ΙΒ΄,  Λευτεριά, σσ. 106-107).

1.Η σημασία λοιπόν της ελευθερίας[i] της Κρήτης, βρίσκεται αρχικά σε συνάρτηση με την άποψη του πατέρα του[ii] καθώς:

«Σχετίζεται με την άφιξη του πρίγκιπα Γεωργίου ως υπάτου αρμοστή  των Δυνάμεων στην Κρήτη  τον Δεκέμβριο  του 1898.  Προηγουμένως οι Δυνάμεις είχαν προτείνει το διορισμό του πρίγκιπα (Γεωργίου) υπό τον ρόλο του υπάτου αρμοστή, στην Κρήτη, αλλά επειδή ο Σουλτάνος αρνήθηκε, η Αγγλία δια της  βίας έδιωξε τις τουρκικές δυνάμεις από τη Νήσο, πετυχαίνοντας ταυτόχρονα, το διορισμό του Γεωργίου -όπως είχε προταθεί- και  την ενδεχόμενη χρησιμοποίηση της Νήσου εναντίον της, από τους συμμάχους της Τουρκίας, Γερμανούς».

2. Ο Ν. Καζαντζάκης με τον γνωστό συγγραφικό του οίστρο, δίνει τον ορισμό της ελευθερίας, όπως την αντιλήφθηκε και την αισθάνθηκε, στο κρητικό έδαφος[iii] και κατ’ επέκταση –αργότερα- ως  οικουμενικό αγαθό:

“Με τον καιρό, σαν μεγάλωσα και πλάτυνε ο νους, το πάλεμα πλάταινε κι αυτό, ξεχείλιζε από την  Κρήτη και την Ελλάδα, ξεσπούσε σε όλο τον καιρό και τον τόπο, έπιανε τα ιστορικά του ανθρώπου· δεν ήταν πια η Κρήτη κι η Τουρκιά που πάλευαν, ήταν το Καλό και το Κακό, το Φως και το σκοτάδι, ο Θεός κι ο Διάβολος. Πάντα το ίδιο πάλεμα, το αιώνιο, κι πάντα πίσω από το Καλό, από το Φως κι από το Θεό, η Κρήτη· και πίσω από το Κακό, από το Σκοτάδι και το Διάβολο, η Τουρκιά. Κι έτσι, με το να τύχει να γεννηθώ Κρητικός, σε μια κρίσιμη στιγμή που μάχουνταν η Κρήτη να λευτερωθεί, ένιωσα από μικρό παιδί πως στον κόσμο υπάρχει ένα αγαθό πιο πολύτιμο από τη ζωή, πιο γλυκό από την ευτυχία, η λευτεριά” (Ν. Καζαντζάκης, Αναφορά στον Γκρέκο: Ελευτεριά: σ. 69),

Αλλού -πάντα στο, Αναφορά στον Γκρέκο, ο. π.- αναφέρεται στο ίδιο συναίσθημα αυτή την φορά στην Νάξο όπου κάποια δύσκολη στιγμή εξαιτίας των Τούρκων είχαν καταφύγει οικογενειακώς:

“Εδώ η λευτεριά είχε σβήσει τη λαχτάρα για τη λευτεριά, κι η ζωή απλώνουνταν ευτυχισμένο κοιμάμενο νερό” (σ. 94).

Προχωρά όμως πιο πέρα από το νησί του και την Νάξο, ενισχύοντας την άποψη της εξέλιξης της αντίληψής του για την ελευθερία, στον ευρύτερο «κόσμο» όπως καταθέτει και πάλι στο βιβλίο του, Αναφορά στον Γκρέκο:

“Ο κόσμος είναι πιο μεγάλος από την Ελλάδα, ο πόνος του κόσμου είναι πιο μεγάλος από τον πόνο τον εδικό μας, κι η λαχτάρα της λευτεριάς δεν είναι προνόμιο του Κρητικού μονάχα, είναι αγώνας αιώνιος του ανθρώπου.  Δε χάθηκε η Κρήτη από το νου μου, μα ολάκερος ο κόσμος απλώθηκε μέσα μου, έγινε θεόρατη Κρήτη, που λογής-λογής Τούρκοι την τυραννούν, μα όλο τινάζεται όρθια και ζητάει λευτεριά” (Ν. Καζαντζάκης, Αναφορά στον Γκρέκο, ο. π.,  σ. 98).

3. Η  έννοια της ελευθερίας –σύμφωνα πάντα με τον Καζαντζάκη-, επεκτείνεται σε μία άλλη ουσιαστικότερη επένδυσή της με την απεξάρτηση του ατόμου από την θεοκρατία. Στην Αναφορά στον Γκρέκο, ο ποιητής λέει: “κι όσο πιο πολλή σάρκα μετουσιώνει σε αγάπη, σε παλληκαριά κι ελευτερία, τόσο περισσότερο γίνεται Γιος του Θεού.”[iv]  Ξεχωρίζει την υποταγή στους ταγούς των ιδρυμάτων οποιασδήποτε πίστης και κατεύθυνσης και μιλά για την άμεση σχέση του ατόμου με ένα ανώτερο Όν, το Θεό.  Στο έργο του Ασκητική προχωρά ακόμη ένα βήμα και δηλώνει τη δική του πεποίθηση: την αμεσότητα των σχέσεων του Θεού με τον άνθρωπο και τελικά την ταύτιση των δύο. Θεωρεί ότι ο Θεός, που είναι σκλαβωμένος εντός του ανθρώπου, ζητάει να απελευθερωθεί, ενέργεια που απαιτεί αγώνα για την μετουσίωση της ανθρώπινης σάρκας  σε πνεύμα[v]. 

4. Ερχόμαστε  λοιπόν στο δεύτερο σημαντικό σημείο, που αφορά την αντίληψη του Ν. Καζαντζάκη  για την ελευθερία του ατόμου. Σύμφωνα, με τον Καζαντζάκη,  η έννοια της “ελευτεριάς” αποκτά ακόμη μία, νέα υπόσταση, όπως αυτή αναδύεται από τις κοινωνικές, οικονομικές και πολιτικές ζυμώσεις που σημειώνονται στην Ευρώπη. Ο Καζαντζάκης υπολογίζει το χρόνο, την υλικότητα, τον πολιτισμό της σύγχρονης ζωής και την πνευματική ελευθερία που σχετίζεται με την “άνοδο”, με την αποχή από την κοινωνική συμβατικότητα.  Η ελευθερία όπως διαγράφεται με τη νέα της υπόσταση και όπως τη θέτει τελικά και ο Νίτσε[vi],  αποτελεί ουσιαστικό στοιχείο της ψυχής που οδηγεί τον άνθρωπο με τη διαίσθηση και το πνεύμα[vii]. Οι αντιλήψεις του επηρεασμένου από τα σύγχρονά του ευρωπαϊκά φιλοσοφικά ρεύματα Καζαντζάκη, συντρέχουν με την τάση του για την αποδέσμευσή του από τα όποια σύνορα. Το ενδιαφέρον του που απλώνεται σαν ρίζα  και εισχωρεί σε  διαφορετικούς τομείς ενδιαφέροντος, απομυζά τις πληροφορίες που χρειάζεται για να τις διαδώσει με  τον “έλληνα λόγο”[viii].

Η παραμονή του Ν. Καζαντζάκη στη Νάξο, βοηθά ώστε ετούτος να κατανοήσει την ανάγκη να προσεγγίσει το θέμα της ελευθερίας, με διαφορετικό τρόπο ειρηνευτικά, και κυρίως δημιουργώντας.

Η έμφυτη ανάγκη του, να μάθει την αλήθεια για τα μυστήρια της ζωής, τον προωθεί από νεαρή ηλικία προς την φιλοσοφική κατεύθυνση με  ερωτήματα όπως  γιατί γεννιέται ο άνθρωπος, ποιος είναι ο απώτερος  σκοπός της ύπαρξής του, πού πηγαίνει μετά θάνατον. Προΐσταται ο προβληματισμός του για τη σχέση του θεού και του ανθρώπου. Η ηλικία του και το συντηρητικό κατεστημένο της κοινωνίας του Ηρακλείου δεν τον βοηθούν με απαντήσεις. Ενδιαφέρεται και επιδιώκει να κατανοήσει τα αίτια της αρνητικότητας των ανεκπαίδευτων συμπατριωτών του, προς οτιδήποτε νεωτεριστικό, την ξενοφοβία τους και την αποκλειστικότητα των προνομίων, μέσω γνωριμιών.  Γεννάται  μέσα του η ουσιαστική ερώτηση: ποιος είναι ο δρόμος προς την ελευθερία υπό αυτές τις συνθήκες[ix];  Στο πνευματικό έργο του αποκαλύπτει ότι η “Ελευτεριά[x]” αποτελεί  γι’ αυτόν ένα από τα ύψιστα μηνύματά του δίπλα στο Χρέος και στον Αγώνα. Ανικανοποίητος και περιθωριοποιημένος εξελίσσεται σε ταξιδιώτη του πνεύματος, που ψάχνει για την ουτοπία της τέλειας, της απόλυτης  ελευθερίας.  Η υπόστασή της τονίζεται στα κείμενά του ως ανθρώπινη ανάγκη και κατ’ επέκταση όρος συμβίωσης στον πλανήτη μας. “Το ξέρω καθένας μετουσιώνει με τον εδικό του ξέχωρο τρόπο την πρόσκαιρη ζωή” δηλώνει στο Συμπόσιο[xi], και αναγνωρίζει τη διαφορετικότητα των αγωνιστών ως προς τον κοινό στόχο: τη λύτρωση από κάθε είδους περιορισμούς. 

Η μορφή ελευθερίας που σημαδεύει κατά κόρον τη ζωή του Καζαντζάκη, είναι εκείνη  της λύτρωσης του πνευματικού ανθρώπου, από τις ανάγκες του σώματος. Ο Καζαντζάκης αναγνωρίζει το πρόβλημα της ελευθερίας του ατόμου, το αντιμετωπίζει προσωπικά, ως σημαντικό  και αναλώνει τη ζωή του για να το λύσει[xii].  Η οικειοποίηση της μορφής της ελευθερίας που θέτει σε νάρκη το ανθρώπινο πνεύμα, είναι κατά την άποψή του, ένα σημαντικό πρόβλημα στην εποχή του.  “Πιστεύεις;  Μπορείς να δοθείς όλη;  Μπορείς να νικήσεις το σώμα;” ρωτάει ο Καζαντζάκης την ψυχή του στο Συμπόσιο[xiii].  Ο ίδιος πιστεύει ότι αυτή η νίκη θα του εξασφαλίσει την αθανασία[xiv].  Αυτή η υπεράνθρωπη προσπάθεια  αντικατοπτρίζεται στην τραγωδία του  Νικηφόρος Φωκάς.  Ο αγώνας του ταμένου στο σκοπό, αυτοκράτορα, ενάντια στην νόμιμη σύζυγό του-πειρασμό, την αγαπημένη Θεοφανώ, για τη διάσωση της ψυχής του και του πνεύματός του, παίρνει τραγικές διαστάσεις.  Ως μόνη αξία στη ζωή του ο Καζαντζάκης αναγνωρίζει ετούτη την αγωνία του αγώνα, να ανέβει σκαλοπάτι-σκαλοπάτι όσο ψηλότερα μπορεί,  με την δύναμη και την πεισματώδη  θέλησή της, στην κορυφή που ονομάζει “Κρητική Ματιά”.  Αλλού η ίδια αγωνία και τα επιτεύγματά της αποκαλούνται “Κραυγή” και  δεν είναι παρά η ιαχή της ενθάρρυνσης για την ανωφερή πορεία του προς τη λύτρωση.  Με ταπεινότητα  σοφού, ο Καζαντζάκης,  ομολογεί την αδυναμία του και με τον τρόπο αυτό κατορθώνει να υποτάξει και την αγωνία του για τον θάνατο.  Στο μυθιστόρημά του ο Καπετάν Μιχάλης,  ο ομώνυμος ήρωας θυμάται τον ‘‘γερο-γούμενο’’ που είχε καταγράψει στην ταφόπετρά του, “Ε, ρε θάνατε δε σε φοβούμαι”[xv], τονίζοντας ακόμη μια φορά τον λυτρωμό του την απελευθέρωσή του από τον φόβο του θανάτου.

Ο Καζαντζάκης πίστευε στον αγώνα του γι’ αυτή καθαυτή την  καταπολέμηση της αγωνίας του, τελικά.  Για την ενίσχυση του αγώνα του φαίνεται ότι στηρίζεται σε μεγάλο βαθμό στους, Όμηρο, Πλάτωνα (“Liberty of assault by one’s or many feelings of rights of the winners to the loosers-dead!» Plato The Republic V, pp. 367-368. «The fight between Hellenes themselves called discord» paragraph 469-470. Επίσης: re: Slavery-Slaves, book VI p. 38…”The perfect guardian (Paragraph 499), must be a philosopher”. At the Republic X, pp. 420-421, (paragraph 580) re: 1. lovers of wisdom, lovers of knowledge 2. Lovers of Honour, 3. Lovers of gain”. Also Dialogues of Plato Laws IV,  Megillus-Athenian, p.676 Re: Freedom of disobedience to rulers…(father, mother, elders, the control of the laws…, the contempt of oath and pledges, no regard for the Gods,  not  the reasoning as well as the consequences etc… paragraph 701, and so on…PLATO, Great books of western world, translated by Benjamin Jowett, William Benton: Publisher. The great books is published with the editorial advice of the faculties of the university of Chicago, twentieth sixth printing, 1984. By Brittanica Inc.), στον Πλωτίνο, στη Βίβλο, στον Δάντη, στον Νίτσε, στον Βούδα, στον Σπέγκλερ, στον Λένιν και άλλους, αν και ο ίδιος διακηρύσσει ότι δεν ακολουθεί καμία ιδεολογία.  Και ενώ ο Όμηρος τον επηρεάζει ριζικά, όπως αποδεικνύεται μέσα από τη μετάφραση της ομηρικής Ιλιάδας με την συνεργασία του Ι. Κακριδή,  από το έπος του Οδύσσεια και από την τραγωδία του Οδυσσέας, ο Καζαντζάκης δεν αρκείται  πλέον στην απολύτρωση μέσω των παθών του ‘‘Οδυσσέα’’,  αλλά αναζητά έναν καινούργιο λυτρωτή.  Τελικά καταφεύγει στη θεωρία του Νίτσε για τον ‘‘Υπεράνθρωπο’’.  Η μακροχρόνια ανηφορική πορεία του και η αναζήτηση της λύτρωσης σε ένα λαβύρινθο διαφορετικών φιλοσοφικών θέσεων και θεωριών, και περιστασιακών ιστορικών συγκυριών ανά την υφήλιο, συμβάλλουν στο να θεωρεί ότι κατέχει το μυστικό της έννοιας  της ελευθερίας.  Ως τέτοιο ελεύθερο άτομο, πρώτον, αρνείται τη φιλοσοφία του Χριστιανισμού που υποστηρίζει την συνέχιση της ζωής μετά θάνατο ως πνεύμα πλέον και υποστηρίζει ότι η  αθανασία επιτυγχάνεται με την παραγωγή υψηλής πνευματικής δημιουργίας, και δεύτερον, θεωρεί ότι ο σύγχρονος Έλληνας ποιητής οφείλει να συγκεντρωθεί στην αποστολή του, του παγκόσμιου πολίτη  και να συνεισφέρει τις υπηρεσίες του προς μία νέα κατεύθυνση: την ελευθερία του ατόμου.

****

Επιπλέον….

Για την ελευθερία…

Ο ποιητής δίνει έμφαση στον αγώνα για τη δικαιοσύνη, την ευτυχία και τη λευτεριά:

“Βαθύτατα νιώθω: ένας Αγωνιζόμενος ανηφορίζει από την ύλη στα φυτά, από τα φυτά στα ζώα από τα ζώα στους ανθρώπους και μάχεται για λευτεριά.  Σε κάθε κρίσιμη εποχή ο Αγωνιζόμενος παίρνει και νέα όψη· σήμερα η όψη του είναι ετούτη: είναι ο αρχηγός της προλετάρικης τάξης που ανεβαίνει. Φωνάζει, δίνει συνθήματα: Δικαιοσύνη, ευτυχία, λευτεριά! και γκαρδιώνει τους συντρόφους· και κανένας δεν κατέχει το φοβερό μυστικό: δικαιοσύνη, ευτυχία, λευτεριά ολοένα αλαργαίνουν.”

“Πρόοδος”, αναφέρεται ως παγίδα μεταμφιεσμένη σε “έναν από τους πιο επικίντυνους μύθους του νεώτερου κόσμου”.  

Ταξιδεύοντας  Αγγλία: “[…] όπου ο πιο έντιμος τίτλος που μπορεί να φιλοδοξήσει ένας ελεύτερος άνθρωπος είναι ο τίτλος που έδωκε ο Άγιος Βασίλειος στον όσιο Εφραίμ: “Καθηγητής της Ερήμου”. 

ELEYTHERIA

Διαπιστώνεται λοιπόν ότι ο Ν. Καζαντζάκης  δεν πάσχει από το σύνδρομο  της  ταπεινοσύνης.   Στην διαδρομή του της ζωής και έχοντας αρχικά ασπαστεί τις ιδέες και θεωρίες πολλών παλαιών και συγχρόνων του φιλοσόφων και συγγραφέων - διανοουμένων, και έχοντας ξεπεράσει στην  πορεία, αυτές, κρατώντας βέβαια την ουσία τους, καθιερώνει τις δικές του πεποιθήσεις και θεωρίες -ένα απόσταγμα /αμάλγαμα όλων αυτών-, σε μία φαινομενικά απλή θεωρία: την επίτευξη της απόλυτης ελευθερίας  μέσα από ένα σύμπλεγμα σκληρών απαγορευτικών μέτρων, με στόχο την Υψηλή Δημιουργική Πνοή.  Διαπιστώνεται επίσης ότι ο Καζαντζάκης αντίθετα προς την θεωρία του, αποβαίνει στην ανάγκη του, ένας πολύ θνητός διανοούμενος,  που όπως όλοι οι όμοιοί του, προσπαθεί να αναρριχηθεί στα σκαλοπάτια της επιτυχίας, να ξεχωρίσει, να διατηρήσει το ανώτατο επίπεδο στην κοινωνική του ζωή και να πετύχει την οικονομική ανεξαρτησία του, για τις ανάγκες του που συνδέονται πάντα με την εξυπηρέτηση της Υψηλής Δημιουργικότητας.

Όπως και αλλού στις τραγωδίες του Καζαντζάκη, το αίσθημα του ήρωα της τραγωδίας Νικηφόρου Φωκά, θυμίζει το ανάλογο δικό του, όταν παρασυρμένος από την νεανική του ορμή άφησε τον εαυτό του ελεύθερο με την “Ιρλαντέζα” στο εκκλησάκι, πάνω στις πλάκες του δαπέδου, για να σταματήσει ωστόσο και να μην ολοκληρώσει την ερωτική πράξη, κάτω από το βλέμμα του Χριστού,  που “αγριεμένος” τον κοίταζε από το τέμπλο, Ν. Καζαντζάκης, Αναφορά στον Γκρέκο, ο. π., κεφ. ΙΔ', σ. 131.

Στον Πυθαγόρα στους οπαδούς του αλλά κυρίως στον Πλάτωνα παρουσιάζεται το θέμα της λύτρωσης, της ελευθερίας  στον διάλογο του Σωκράτη με τον Θεαίτητο, στο θέμα περί μαιευτικής, Πλάτων, Διάλογοι, Θεαίτητος, The Great Books, ο. π. σσ. 516-517.

‘‘Άπιστες, χοντρές όλο σάρκα ψυχές! Πρώτα γεννιέται, / μάθετέ το, το τραγούδι του αηδονιού, κι ύστερα το αηδόνι! / Τώρα τώρα θα το δείτε!’’ Ν. Καζαντζάκης, Χ. Κολόμβος, ο. π., σ. 277.

Δες, σχετικά: M. Foucault, "The Order of Things an Archaeology of the Human “Representing”, Vintage Books, Transl. Lew Mots et Les Choses, ed. 1996, (p. 47).