Διονύσιος  ο Φιλόσοφος ή Σκυλόσοφος, ο ιερωμένος   πρωτεργάτης του πρώτου σοβαρού επαναστατικού κινήματος  του 1611, εναντίον της Τούρκων

Μία σύντομη εισαγωγή

Η παρουσία των Τούρκων γίνεται αισθητή στην Βαλκανική χερσόνησο από τον 14^ο αι. Το Δεσποτάτο της Ηπείρου κατά την διάρκεια του οποίου τα Ιωάννινα εξελίσσονται σε μία από τις σημαντικότερες πολιτείες της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, έχει παρέλθει.

 Το 1430, καταλαμβάνεται και πυρπολείται η Θεσσαλονίκη. Στην συνέχεια ο σουλτάνος Μουράτ Β΄, διατάσσει τον στρατηγό Σινάν (πασά), να προχωρήσει και να καταλάβει τα Ιωάννινα.  Ο τελευταίος, προτού προβεί σε οποιαδήποτε ενέργεια εναντίον της Ηπειρωτικής πρωτεύουσας, αιτεί, με τελεσίγραφο προς τον Μητροπολίτη και τους άρχοντες της πόλης, την εξ ολοκλήρου παράδοσή της, να παραδοθούνε δηλαδή οι κάτοικοι και τα, βυζαντινής περιόδου, κάστρα της πόλης.  Οι Ιωαννίτες έχοντας υπόψη τους την ολική καταστροφή της Θεσσαλονίκης αποφασίζουν να διαπραγματευτούν την παράδοσή τους, αναίμακτα.  Την 9/10/1430, τα Ιωάννινα περιέρχονται στα χέρια των Τούρκων και με την συνθήκη η οποία υπογράφεται στο Κλειδί της Μακεδονίας, παραχωρούνται τα διαπραγματευθέντα προνόμια στους κατοίκους της Ηπειρωτικής πρωτεύουσας.  Ο Μητροπολίτης και οι άρχοντες του τόπου μέσω του καλούμενου «Ορισμού» του Σινάν πασά[1], εξασφαλίζουν σημαντικά προνόμια, τα οποία όμως οι υπεύθυνοι για την εφαρμογή τους, εύκολα καταπατούν.  Η διαδικασία  ετούτου του «Ορισμού»,  είχε σημασία για όλη την τουρκοκρατούμενη Ελλάδα.

Οι Έλληνες, από την  Ήπειρο ως την Πελοπόννησο και στην περίοδο που ακολουθεί  την μεγάλη ναυμαχία της Ναυπάκτου[2] (1571), αφενός, επιμένουν να παλεύουν κατά των Τούρκων κατακτητών τους και στην προσπάθειά τους να απαλλαγούν από τον Οθωμανικό ζυγό, οργανώνουν μικρές εξεγέρσεις, ‘τοπικού χαρακτήρα’, χωρίς ωστόσο απτά αποτελέσματα, και αφετέρου ελπίζουν στην βοήθεια των Χριστιανών της Δυτικής Ευρώπης. Στις προσπάθειές τους, να επιτύχουν την οποιαδήποτε ανταπόκριση, εκ μέρους της Δύσης, έρχονται σε επαφές με την «Γαληνοτάτη Δημοκρατία» της Βενετίας κυρίως, με την Ισπανία,  αλλά και με τον πάπα, ο οποίος αναλαμβάνοντας διαμεσολαβητικό ρόλο, στοχεύει σε οφέλη στον Ν.Α. Ελλαδικό χώρο της εποχής (1570-1600).  Οι επιφανείς από τους Έλληνες Ηπειρώτες επιθυμούσαν την αποτίναξη του τουρκικού ζυγού, ακόμη και αν ετούτη κόστιζε την υποτέλεια της Ορθοδοξίας στην Ρώμη, τελικά, έστω και αν ετούτη απέβλεπε αλλού. Κατά συνέπεια προβαίνουν σε εκκλήσεις προς τον πάπα Κλήμη, ώστε ετούτος να προσκαλέσει ηγεμόνες και βασίλεια της Δύσης και να αναλάβει επιπλέον τον συντονισμό  των επιχειρήσεων, εναντίον του τουρκικού ζυγού.

Ανάμεσα στα επαναστατικά κινήματα, συμπεριλαμβάνονται τα κατ’ επανάληψη κινήματα της Χειμάρας της Βορείου Ηπείρου (από το 1576 και εξής), της  Άρτας, και της Ακαρνανίας (το 1586). Ο Θεόδωρος Γρίβας, Αρματολός της Βόνιτσας και του Λούρου,  κηρύσσει την επανάσταση στην Ακαρνανία και στην Ήπειρο. Την ίδια εποχή εξεγείρονται και οι αρματολοί της Ηπείρου, Πούλιος Δράκος και Μάλαμας[3]. Οι δε αδελφοί Θεόδωρος και Γκίνης Μπούρα από το Ξηρόμερο, ηγούνται κινήματος και σφαγής εναντίον των Τούρκων της Βόνιτσας[4]. Το κίνημα ετούτο συντρίβεται από τις τουρκικές δυνάμεις που καταφθάνουν από την Θεσσαλία και οι αδελφοί Θεόδωρος και Γκίνης Μπούρα φονεύονται.  Στην Πελοπόννησο, το κίνημα του Θεόδωρου Μελισσηνού, που υποστηρίζεται από βενετικά και ισπανικά πλοία, επίσης αποτυγχάνει. Ένας ακόμη Έλληνας, ο Πέτρος Λάντζας από την Κέρκυρα, οργανώνει εξέγερση με τον μητροπολίτη Αχρίδος Αθανάσιο, τ0 1986. Καθώς έχει σχέσεις με τον Φίλιππο Β’ της Ισπανίας, έρχονται με το μέρος του, μερικές εκατοντάδες Ισπανοί οπλισμένοι με αρκεβούζια[5], αλλά δεν κατορθώνει να πετύχει τον στόχο του, τελικά.

Στις αρχές του 17^ου αι. στον θρόνο των Ιωαννίνων κυβερνά  ο απόλυτος μονάρχης  Ασλάν πασάς, ο γενάρχης της δυναστείας των Ασλάν.  Οι Τούρκοι προ πολλού ήδη, παραβίαζαν τα προνόμια που είχαν παραχωρηθεί στους Ηπειρώτες, με τον «Ορισμό» του Σινάν πασά. Ως εκ τούτου η ζωή των Ηπειρωτών,  εξελίσσεται σε καθημερινό μαρτύριο. Οι Τούρκοι έχοντας υπόψη, τις πιθανές συνέπειες της καταπίεσης των Ηπειρωτών και των άλλων Ελλήνων, αφενός προσέχουν την διάθεση των Ευρωπαίων απέναντί τους, και αφετέρου παρακολουθούν από κοντά, την συμπεριφορά των ατίθασων ραγιάδων-σκλάβων τους.

Είναι η περίοδος της πολιτιστικής εξέλιξης της Ευρώπης και κυρίως της Ιταλίας, της Ισπανίας και της Γαλλίας.  Η Ευρώπη των Χριστιανών, αντιμετωπίζει  ως άκρως προβληματική αντιπαλότητα των αιρετικών και την Οθωμανική αυτοκρατορία.  Τους αιρετικούς, τους χειρίζεται η Ιερά Εξέταση. Όσον αφορά τη στάση των Ευρωπαίων έναντι των Οθωμανών, ετούτη ρυθμίζεται με την επίδραση και την χειραγώγηση των υποδούλων κατοίκων των Βαλκανίων και δη των Ελλήνων, ανάμεσα στους οποίους, συμπεριλαμβάνονται οι φωτισμένοι διδάσκαλοι του Γένους και μάλιστα, ενωρίτερα από τον Κοραή. Ετούτοι έτρεφαν την πεποίθηση ότι η μόρφωση θα μπορούσε να βοηθήσει τον   απλό Έλληνα ‘ραγιά’, να λυτρωθεί από την σκλαβιά του, στον Τούρκο. Στους φωτισμένους Έλληνες προστίθενται οι λαμπροί ιερωμένοι, από τους οποίους πολλοί ήταν ιδιαίτερα καλλιεργημένοι. Οι τελευταίοι, συχνά, αναλαμβάνουν με σχέδιο και μελέτη, το έργο της προώθησης αντιστασιακών επιχειρήσεων κατά των Τούρκων, με στόχο την απελευθέρωση των Ελλήνων αδελφών τους. Προσπαθούν να διατηρήσουν την πίστη των Ελλήνων στον Χριστιανισμό και στην ελληνική παράδοση, καθώς επικρατεί η πεποίθηση ότι ο Θεός δε θα αφήσει ένα έθνος σαν  την Ελλάδα των Χριστιανών, να σβήσει στα χέρια αλλοθρήσκων, όπως είναι οι Τούρκοι. 

Οι Ευρωπαίοι που παρακολουθούν στενά όλες τις κινήσεις των Βαλκανικών λαών,  δεν σταματούν να ενδιαφέρονται και να συμμετέχουν στα πράγματα της ελληνικής χερσονήσου. Ιδιαίτερα η Ήπειρος, η Θεσσαλία και η Πελοπόννησος, δέχονται αλλεπάλληλες επισκέψεις των απεσταλμένων τους, οι οποίοι όμως, εκμεταλλευόμενοι συχνά το αίσθημα της ανάγκης των Ελλήνων για την απελευθέρωσή τους, τους ξεσηκώνουν ενάντια των Τούρκων,  για να τους εγκαταλείψουν στην συνέχεια στην τύχη τους, να  τους προδώσουν και να τους πουλήσουν στον σουλτάνο.

Το 1600, στην Θεσσαλία εκδηλώνεται επανάσταση, η οποία το 1611, επαναλαμβάνεται στην Ήπειρο. Ψυχή ετούτων των δύο κινημάτων, είναι ο μητροπολίτης Λαρίσσης και Τρίκκης, Διονύσιος[6], ένθερμος κληρικός, γνωστός με το παρανόμι «Φιλόσοφος», ή και Σκυλόσοφος, παρά των Τούρκων[7].  Ετούτος καταγόταν από την μεταξύ Ηπείρου και Θεσσαλίας, ορεινή περιοχή. Κατ’ άλλους ήταν Μακεδονικής καταγωγής, από την Αβδέλλα των Γρεβενών[8].  Υπάρχει ακόμα και η άποψη ότι γεννήθηκε στην επαρχία της Παραμυθιάς (Θεσπρωτία, Ηπείρου) και έχει εξακριβωθεί ότι στα είκοσί του χρόνια, ζούσε ως μοναχός στη μονή του Αγίου Δημητρίου του Διχούνη[9], κοντά στο Κεράσοβο  Θεσπρωτίας, «κειμένης (της Μονής) μεταξύ Παραμυθίας, Καρασόβου και Ραδοβίτσης» σύμφωνα με  το «Λεξικό Νεομαρτύρων», του Περαντώνη[10]. Το Διχούνη ετούτη την περίοδο βρισκόταν στην ακμή του, καθώς αποτελούσε ισχυρό κληρικό φέουδο, που συμπεριλάμβανε 18 Μετόχια και επίσης πολλά και πλούσια κτήματα, σε 25 χωριά της Ηπείρου. Η Μονή υπάρχει και σήμερα (στο δρόμο μεταξύ Ηγουμενίτσας και Πρέβεζας), καλο-διατηρείται, γιορτάζει στην γιορτή του Αγίου Δημητρίου και γίνεται ‘πανήγυρις’, στην οποία συναθροίζεται πολύς κόσμος από τις γύρω περιοχές.

Σε ετούτο το μοναστήρι ο Διονύσιος ο Φιλόσοφος, εξελίσσεται σε πνεύμα, το οποίο παράλληλα με την θρησκευτική του κατεύθυνση, κατέχεται επιπλέον από μία δυνατή, εθνική κατεύθυνση. Ετούτη τον προωθεί να αναζητήσει ευρύτερους πνευματικούς ορίζοντες, εκτός Ηπείρου πλέον. Καθώς διακρίνεται ανάμεσα στους άλλους μαθητές, στέλλεται στην Βενετία και στην Πάδοβα, της Ιταλίας, για να συμπληρώσει περαιτέρω τις σπουδές του. Στην Ιταλία, ο Διονύσιος σπουδάζει φιλολογία, φιλοσοφία, φυσική και ιατρική. Το 1580 επιστρέφει στην Κωνσταντινούπολη, όπου συνεχίζει τις σπουδές του.  Ασχολείται με την λογική, την γραμματική, την ποιητική και την αστρονομία. Είναι πλέον 39 ετών. Λόγω των σπουδών του προσονομάζεται «φιλόσοφος». Αντίθετα ο χαρακτηρισμός Σκυλόσοφος, του αποδίδεται από τους Τούρκους ή και τους Έλληνες που ήταν φίλοι των Τούρκων και επομένως δικοί του εχθροί. Ένας από εκείνους οι οποίοι επέκειντο εχθρικά απέναντί του, ήταν και ο ιερωμένος Μάξιμος ο Πελοποννήσιος.  Παρά το γεγονός ότι τον επέκρινε για προσωπικούς του λόγους, μαρτυρεί επίσης, ότι ο Διονύσιος καλείτο φιλόσοφος «υπό πάντων».

Στην Κωνσταντινούπολη, ο Διονύσιος, ως Ιεροδιάκονος του Οικουμενικού Πατριάρχη Ιερεμία Β’ τον Τρανού, συμμετέχει στις ενδοεκκλησιαστικές έριδες, οι οποίες εκείνη την  περίοδο συγκλόνιζαν κυριολεκτικά το Πατριαρχείο. Στην αντίπαλη μερίδα, από εκείνη στην οποία ανήκε ο Ιεροδιάκονος Διονύσιος, ανήκε ο διάκονος Μάξιμος ο Πελοποννήσιος.  Οι δύο αντίπαλοι κληρικοί θα συναντηθούν αργότερα στα Ιωάννινα και υπό τραγικές συγκυρίες.  Έτσι εξηγείται το πάθος και το μίσος του Μαξίμου, όπως ετούτα εκδηλώνονται στον «Στηλευτικό λόγο» του, κατά του παλαιού αντιπάλου του, τον Διονύσιο.

Η αναρρίχηση του Διονυσίου -υπό τις ευλογίες του Οικουμενικού Πατριάρχου Ιερεμίου (όπως παραπάνω)-, στα εκκλησιαστικά αξιώματα στον Γαλατά Κωνσταντινούπολης και από το 1592, όταν έρχεται με αποστολή υπό την διάκριση «έξαρχου», στις εκκλησίες Θεσσαλίας, Ηπείρου και Πελοποννήσου, του Διάκονα, Μέγα Αρχιδιάκονο (1591), Πρωτοσύγκελου, οφείλεται προφανώς, στην ευρύτατη και πολυποίκιλη μόρφωσή του. Εξελίσσεται περαιτέρω σε Επίσκοπο-Μητροπολίτη Λαρίσης (1593) και Τρίκκης (Τρικάλων).  Εγκαθίσταται στα Τρίκαλα και εκεί γίνεται μάρτυρας του δράματος των υποδουλωμένων Ελλήνων. Υπό τις συνθήκες ετούτες ο Διονύσιος αποφασίζει να δραστηριοποιηθεί και ως εκ τούτου, επιδίδεται στην οργάνωση επαναστατικού κινήματος εναντίον των Τούρκων.  Πριν την ολοκλήρωση του έτους  1600,  απευθύνεται με απεσταλμένους του στις ευρωπαϊκές αυλές, στην Βιέννη, στην Βενετία,  στον Φίλιππο Γ’ της Ισπανίας και στον πάπα Κλήμη Η’, ζητώντας στρατιωτική υποστήριξη. Για να επιτύχει την ανταπόκριση ετούτων των συγκεκριμένων δυνάμεων, στο υπόμνημά του προς τον πάπα το 1599, περιγράφει ως εξής τον Οθωμανικό στρατό: «συρφετός μικρός και ολίγιστος και ουκ αξιόλογος, περί τα πολεμικά περιδεής και μάλιστα ανίσχυρος».

Ο Διονύσιος χρειαζόταν οικονομικούς πόρους για τα σχέδιά του σε σχέση με την επανάσταση την οποία σχεδίαζε.  Προέβη λοιπόν στην κατακράτηση μέρους των ετησίων προσόδων, τα οποία όφειλε να καταβάλει στο Πατριαρχείο και την Υψηλή Πύλη. Διατηρούσε επιπλέον σχέσεις με τους Θεσσαλούς κλέφτες και αρματολούς του Ασπροποτάμου και των Χασίων.  Ετούτες οι περιοχές, από το 1425, έχαιραν ιδιότυπης μορφής αυτονομία, από την Υψηλή πύλη, καθώς της ήταν αδύνατον να τις  ελέγχει.  Τον Οκτώβριο ή τον Νοέμβριο του 1600, σε αυτές-ετούτες τις δυσπρόσιτες περιοχές, τις μεταξύ Ηπείρου και Θεσσαλίας, άναψε η πρώτη εξέγερση των σκλαβωμένων Ελλήνων, εναντίον των Τούρκων.  Ο Διονύσιος, υπό τον τίτλο του Μητροπολίτη Τρικάλων, όπως ήδη αναφέρθηκε, βρίσκεται μεν σε επαφή με κλεφταρματολούς της Πίνδου, παράλληλα όμως διατηρεί αλληλογραφία και με τον αυτοκράτορα της Αυστρίας, Ροδόλφο Β’.  Το γεγονός δε ότι ετούτη η επανάσταση, συμπίπτει με εκείνη στα παράλια της Αλβανίας, στην οποία συμμετέχουν οι Βενετοί, μάλλον δεν είναι τυχαία.  Δεν αποκλείεται ετούτο το κίνημα, να προσπαθούσε να δημιουργήσει αντιπερισπασμό - αρωγό, στην κίνηση του Διονυσίου.  Όμως οι Τούρκοι όχι μόνο καταπνίγουν ετούτο το επαναστατικό κίνημα, αλλά στην συνέχεια προβαίνουν σε ωμότητες κατά των επαναστατών.  Ο Επίσκοπος Φαναρίου και Νεοχωρίου Σεραφείμ, Μητροπολίτης Τρίκκης, ο μετονομασθείς μετά τον αποκεφαλισμό του, Άγιος, αν και δεν είναι βέβαιο αν είχε υποστηρίξει τον Διονύσιο, ή αν είχε αναμειχθεί στο συγκεκριμένο κίνημα, αφού πρώτα βασανίζεται, πεθαίνει μαρτυρικά.  Στην συνέχεια αποκεφαλίζεται και η κεφαλή του εκτίθεται στο κέντρο των Τρικάλων.  Οι χριστιανοί αποσπούνε την κεφαλή του Σεραφείμ από τα χέρια των εκτελεστών του, όμως κυνηγιούνται από τους Γενιτσάρους, οι οποίοι αφού έχουν στα χέρια τους και πάλι την κεφαλή του Σεραφείμ, την πετάνε στον Πηνειό. Την επόμενη ανασύρεται από αλιείς και μεταφέρεται σε μοναστήρι όπου και ενταφιάζεται με τις αρμόζουσες  τιμές.  Για τα επόμενα 100 χρόνια, η μητρόπολις Τρικάλων στερείται της υποστήριξης του Ερρίκου Δ’ της Γαλλίας, στον Διονύσιο,  καθώς αυτές εξανεμίζονται με την δολοφονία του.

Μετά από τις δυστυχείς ετούτες προσπάθειες του Διονυσίου και των συνεργατών του,  η Εκκλησιαστική Πράξη του Πατριαρχείου, τον απομακρύνει από την αρχιερατική έδρα του, χαρακτηρίζοντας την επανάστασή του, «πράγμα επιβλαβές και επόλεθρον Μητροπολίτου, με φιρμάνι από τον Σουλτάνο. Ο δε Διονύσιος, με την βοήθεια των Ισπανών ή των Νεαπολιτών, καταφεύγει στην Ιταλία εγκαταλείποντας το επαναστατικό του ορμητήριο. Γνωρίζει τον Γάλλο απόγονο των Παλαιολόγων Κάρολο Β’, Δούκα του Nevers, ο οποίος ετοίμαζε εκστρατεία για την απελευθέρωση του ελλαδικού χώρου από τους Τούρκους.  Ο Κάρολος ο οποίος κατείχε δικαιώματα επί του Βυζαντινού θρόνου, οραματιζόταν να γίνει αυτοκράτορας μιας Νέας Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, διώχνοντας τους Τούρκους. Όμως είχε κολλήσει μόνο στις υποσχέσεις του με τον Διονύσιο και τίποτε περισσότερο. Όσο για τις  υποσχέσεις του κατά τε της του Χριστού Μεγάλης Εκκλησίας της επαρχίας αυτού ταύτης και παντός του Γένους των ευσεβών…»

Στις 15/3/1601, το Οικουμενικό Πατριαρχείο αναγκάζεται από την Πύλη (η οποία εκπροσωπείται από τον Σουλτάνο Μεχμέτ), να καθαιρέσει τον Διονύσιο από το εκκλησιαστικό αξίωμά του. Ο Διονύσιος, έκπτωτος πλέον και από τον μητροπολιτικό θρόνο της Λάρισας, τον οποίο είχε αφήσει επί έξι μήνες, καταφεύγει στα παράλια της Ηπείρου και από εκεί έρχεται στην Ιταλία. Εξόριστος πλέον (περίπου επί μία δεκαετία), περιφέρεται στα ευρωπαϊκά βασίλεια με στόχο να πετύχει μία οργανωμένη συμμαχική εκστρατεία εναντίον των Οθωμανών της ελληνικής χερσονήσου. Από ενετικό οπλουργείο αγοράζει μεταχειρισμένα και ξεπερασμένα για την δική του εποχή, όπλα και με ετούτα στοχεύει να οργανώσει ένα νέο κίνημα εναντίον των Τούρκων. Οι Ενετοί[11] πουλούσαν τα όπλα τους σε εθνικότητες της Βαλκανικής (Έλληνες, Δαλματούς, Αλβανούς, Βλάχους, Σέρβους) καθώς μισούσαν τους Τούρκους πολύ περισσότερο από άλλες εθνικότητες. Με ετούτο τον τρόπο έκαναν χρήματα και ταυτόχρονα έβλαπταν  τους Τούρκους μέσω των αγοραστών των όπλων τους.

Τα έτη 1602 -1603 (από το 1603 ο Διονύσιος έρχεται σε επαφές με τους ιππότες της Μάλτας), αναπτύσσει δραστηριότητα  στην Ρώμη, γίνεται δεκτός από τον πάπα  και συναντάται με τον Ισπανό αντιβασιλέα της Νεάπολης.  Ακολουθεί το ταξίδι του στην Ισπανία, με την οικονομική υποστήριξη του πάπα και φέρει συστατικές επιστολές για στρατιωτική υποστήριξη εκ μέρους του ισπανικού θρόνου.  Το τότε ισχυρό ισπανικό βασίλειο δελεάζεται από την προσπάθεια του Διονυσίου να επιτύχει την βοήθειά του. Ενδιαφερόταν βέβαια να προσχωρήσει στην Αδριατική και στο Ιόνιο. Παρά το γεγονός της αγνωσίας του είδους των  επικοινωνιών του Διονυσίου με τους Ισπανούς, το αποτέλεσμα αυτών, παρουσιάζεται θετικό. Από το 1605 σημειώνεται έντονη ισπανική δραστηριότητα  στο Ιόνιο και στα παράλια της Ηπείρου.   Ο Κύπριος Ιερώνυμος Κόμπης,  έρχεται ως απεσταλμένος του Ισπανικού θρόνου στην Κέρκυρα, για να οργανώσει εξέγερση στα απέναντι από την Κέρκυρα, Θεσπρωτικά παράλια.  Παράλληλα Ισπανοί πράκτορες διασχίζουν την περιοχή από το Δυρράχιο έως τον Αμβρακικό, ανιχνεύοντας την διάθεση του πληθυσμού.

Το 1608, ο Διονύσιο, οργανώνει την μετάβαση, ελληνικής αντιπροσωπείας η οποία αποτελείται από ιερείς και μοναχούς της παλαιάς μητρόπολης του Διονυσίου, στην Νεάπολη.  Στόχος ετούτης της αποστολής είναι η επιβεβαίωση ότι ο πληθυσμός της είναι έτοιμος για μία εξέγερση κατά των Τούρκων. Το 1609 ο   σχηματίζει στρατιωτικό σώμα από Έλληνες της Νεάπολης.  Στην συνέχεια και κατόπιν της πολυετούς απουσίας του από την Ελλάδα, επιστρέφει στην Ήπειρο, στην Μονή του Αγίου Δημητρίου, στο Διχούνη Θεσπρωτίας, εκεί όπου είχε μονάσει στην  νεαρή του ηλικία.  Στην Μονή καταπιάνεται με τον  σχεδιασμό της επανάστασης που ακολουθεί, πεπεισμένος από την πολυετή παραμονή του στην Δύση, ότι οι σύμμαχοί του, θα τον βοηθήσουν. Πιθανόν και να τον είχαν πείσει ότι θα τον βοηθούσαν. Επιπλέον ετούτη η περιοχή ελεγχόταν από ντόπιους φυλάρχους, που δε θα δίσταζαν να εμπλακούν στον πόλεμο, για τα συμφέροντά τους. Αντίθετα οι κάτοικοι του Ζαγορίου και των Κουρέντων δεν έδειχναν μια τέτοια διάθεση, καθώς και ετούτοι είχαν προβεί σε συμφωνίες με τον Σινάν πασά, για παραχώρηση προνομίων.

Ο Διονύσιος φροντίζει επιπλέον να βρει υποστηρικτές εντός του Κάστρου των Ιωαννίνων, που για την εποχή του, ήταν ένα απόρθητο φρούριο.  Σημαντικός υποστηρικτής του Διονυσίου υπήρξε και ο επίσκοπος Δρυϊνουπόλεως Ματθαίος, ο οποίος αντικαθιστούσε τον βαρέως ασθενούντα, Μητροπολίτη Μανασσή. Μεγάλη ωστόσο μερίδα Καστρινών, δεν ενδιαφερόταν να αλλάξει οτιδήποτε αφορούσε τον ασφαλή τρόπο  ζωής που διήγαν, σε εκείνο το φεουδαρχικό σύστημα.  Τα παρόμοια συνέβαιναν και με άλλους Ηπειρώτες, οι οποίοι είχαν εξασφαλίσει τα προνόμια που παρείχε  ο «Ορισμός» του Σινάν πασά.  Την ίδια εποχή βρίσκεται στην Ήπειρο και ο Μάξιμος ο Πελοποννήσιος, τον οποίο είχαν εξαγοράσει με λύτρα από τους πειρατές απαγωγείς του, οι Ηπειρώτες.  Τον είχαν μάλιστα φέρει στα Γιάννινα ως διδάσκαλο.  Κατά συνέπεια οι δρόμοι των δύο ανδρών, Διονυσίου και Μάξιμου,  διασταυρώνονται εκ νέου, στα Ιωάννινα.

Ένθερμος ο Διονύσιος Φιλόσοφος, για την εξέγερση που σχεδιάζει, στηρίζεται κατ’ αρχήν στον πληθυσμό της Θεσπρωτίας, ο οποίος όμως αποτελείται από χωρικούς – αγρότες, και προφανώς δεν είναι ούτε μυημένος στην πολεμική τέχνη, ούτε φέρει τον απαραίτητο εξοπλισμό.  Ο Διονύσιος  και παρά τα προβλήματα που υπάρχουν, δεν διστάζει να προχωρήσει και οργανώνει επιδρομές εναντίον των Τούρκων που ζούνε στα χωριά Ζαραβούτσι (σήμερα Άγιος Νικόλαος)  και Τουρκογρανίτσα και τους εξοντώνει.  Η μαχητική μάζα των χωρικών, οι οποίοι αριθμούσαν χίλιοι οκτακόσιοι (1800) και από αυτούς σαράντα μόνο είχαν αρκεβούζια, υπό την αρχηγία του  Διονυσίου, κινούνται με κατεύθυνση τα Ιωάννινα, σφάζοντας τους Μουσουλμάνους χωρικούς που συναντούν στο δρόμο τους.  Στις 11 Σεπτεμβρίου 1611 (βράδυ της 10^ης ημέρας Σεπτεμβρίου, ξημερώματα της 11^ης Σεπτεμβρίου), εισβάλλουν στα Ιωάννινα και επιτίθενται στην Οθωμανική συνοικία που ανήκε στην συνοικία του Αγίου Νικολάου Αγοράς, Ιωαννίνων. Πολιορκούν και πυρπολούν το Διοικητήριο – σεράι του Οσμάν ή Ασλάν πασά, ο οποίος λέγεται ότι απουσίαζε το συγκεκριμένο βράδυ, εξοντώνοντας άνδρες της φρουράς του. Οι Τούρκοι αιφνιδιάζονται από το γεγονός, ο δε Οσμάν πασάς, όπως κατ’ άλλους λέγεται, δραπετεύει με την οικογένειά του και με τριάντα (30) μόλις άντρες, διαφεύγοντας έτσι, την μήνιν των Ελλήνων επαναστατών.

Επόμενη επιχείρηση του Διονυσίου, είναι το Κάστρο, το οποίο ήταν απαραίτητο ως προγεφύρωμα, και οι ‘Καστρινοί’ δηλαδή οι κάτοικοι του Κάστρου. Δεν αποκλείεται να υπήρχαν επαφές με κάποιους από τους Γιαννιώτες σε σχέση με το σχέδιό του[12], να ενεργήσει,  απόντος μάλιστα του Οσμάν ή Ασλάν πασά. Με το σύνθημα «κύριε ελέησον» και άλλα συνθήματα αγανάκτησης και οργής, οι άνδρες του Διονυσίου επιτίθενται. Σε ετούτους προστρέχουν οι εντόπιοι χριστιανοί, κυρίως οι φτωχοί και οι κατατρεγμένοι, οι οποίοι ζούσαν εκτός του Κάστρου της πόλεως των «Ιωαννιτών». Τα Γιάννινα παραδίνονται στις φλόγες. Οι κάτοικοι του Κάστρου σφαλίζουν τις πύλες καλά.  Προφανώς είναι εναντίον ετούτων των εξαγριωμένων Ελλήνων από την επαρχία. Όμως το κίνημα του Διονυσίου χωρίς την συμμετοχή των Ιωαννιτών  του Κάστρου, είναι καταδικασμένο.  Το «Χρονικό», στο οποίο αναφέρεται και ο Αραβαντινός, λέει: «… οι Ρωμαίοι του Κάστρου, επειδή ήταν λίγοι οι Τούρκοι, ενώθηκαν με αυτούς και τότε όλοι μαζί επολέμησαν τον κακοδιονύσιον και τον κατεχάλασαν».  Έτσι ακριβώς συνέβη.  Οι Οθωμανοί αξιωματικοί κατόπιν του πρώτου αιφνιδιασμού, οργανώνονται και αντεπιτίθενται χρησιμοποιώντας το ιππικό τους. Οι οργανωμένες  τουρκικές δυνάμεις, αποδεκατίζουν τώρα τους Θεσπρωτούς χωρικούς - επαναστάτες.  Είναι βέβαιο ότι οι καλοβαλμένοι ευγενείς Έλληνες του Κάστρου των Ιωαννίνων,  παρείχαν την βοήθειά τους στον πασά, πεπεισμένοι ότι ετούτοι οι επαναστάτες-χωρικοί, απειλούν την προνομιακή τους θέση στην μεικτή κοινωνία των Ιωαννίνων τουτέστιν των Ελλήνων και των Τούρκων.  Δίπλα τους τάσσονται και οι ιερείς της πόλης, υποστηριζόμενοι και παρακινούμενοι από τον Μάξιμο τον Πελοποννήσιο, τον δυνατό πλέον, εχθρό του Διονυσίου.

Ο Διονύσιος κατορθώνει και καταφεύγει σε σπηλιά (κατ’ άλλους «Τρύπα του Σκυλόσοφου») των υψηλών βράχων, οι  οποίοι βρίσκονται υψώνονται κάτω από τα τεράστια τείχη της παλαιάς πόλης, κοντά στην εκκλησία του Αγίου Ιωάννη στην παραλίμνια περιοχή των Ιωαννίνων.  Σύμφωνα με τις πηγές πληροφοριών της εποχής, Εβραίοι έμποροι των Ιωαννίνων, πρόδωσαν τον Διονύσιο στους Τούρκους. Επιπλέον βρέθηκαν και συνελήφθηκαν οι στενοί συνεργάτες του, Λάμπρος και Ντεληγιώργης[13], οι οποίοι οδηγήθηκαν ενώπιον του Οσμάν πασά. Ο Διονύσιος εκτελείται πρώτος, με ατιμωτικό και απάνθρωπο θάνατο καθώς όχι μόνο γδέρνεται ζωντανός, αλλά γεμίζουν το δέρμα του με άχυρα και ακαθαρσίες και επάνω του, του φορούνε το ράσο του.  Και ενώ ψυχορραγεί, περιφέρεται στους δρομίσκους των Ιωαννίνων[14], και στην συνέχεια από πόλη σε πόλη και τέλος και σε αυτήν την Κωνσταντινούπολη.     Η περιφορά του άτυχου Δεσπότη Διονυσίου στους δρόμους της Κωνσταντινούπολης, αποδεικνύει την σημασία του κινήματός του και τον απόλυτο φόβο της τουρκικής δυναστευτικής μηχανής, για την όποια επανάληψη παρομοίων εξεγέρσεων. Ογδόντα από τους επαναστάτες των οποίων ηγείτο ο Διονύσιος, συλλαμβάνονται και εκτελούνται με αποκεφαλισμό, οι δε Λάμπρος και Δεληγιώργης (Ντεληγιώργης), δένονται σε πασσάλους και πυρπολούνται.

Οι Γιαννιώτες, μετέχοντες και μη στο επαναστατικό κίνημα του Διονυσίου, πλήρωσαν και αυτοί με την σειρά τους, το κίνημα του Διονυσίου.  Καταργήθηκαν τα προνόμια τα οποία απολάμβαναν από το 1430 και σταδιακά διώχθηκαν από το Κάστρο της πόλης τους, τα έτη 1613 και 1618.  Δικαίωμα στο Κάστρο είχαν πλέον οι Τούρκοι και οι Εβραίοι.  Με ετούτη την πορεία των ιστορικών εξελίξεων στην πόλη των Ιωαννίνων -ως ήταν φυσικό-, επικράτησε πανικός  από το καθεστώς τρόμου που τους επιβλήθηκε από τους Τούρκους.  Ο Μάξιμος ο Πελοποννήσιος έγραψε στις 24 /9/ 1611, ότι μερικοί από τους επαναστάτες του Διονυσίου έγιναν δούλοι, ενώ άλλοι από τον φόβο τους εξισλαμίσθηκαν. Ο Μητροπολίτης Παραμυθίας και Φιλιατών Αθηναγόρας, γράφει σε σχετικό με ετούτη την τραγωδία άρθρο του, που επιγράφεται, «Διονύσιος ο Σκυλόσοφος», «ότι η αποτυχία του Κινήματος του Διονυσίου οφείλεται εκτός των άλλων, και στην αντιπατριωτική διαγωγή του Μαξίμου, και των ομοφρονούντων με αυτόν, η επέμβαση των οποίων επέφερε την τραγικήν καταστροφήν».  Ετούτη την καταστροφή, την αποθανάτισαν οι Ηπειρώτες στην  Δημώδη ποίησή τους, με το τραγούδι που ακολουθεί:

«Δεσπότη μου, Τι σήκωσες τον κόσμο στο σεφέρι, / και ρήμαξαν τα Γιάννενα και ρήμαξεν ο τόπο; / Μείναν τα σπίτια αδειανά, γέμισαν τα χανδάκια / κι ο Τούρκος δεν απόσωσε να κόβει και να καίει.

Εδώ αρπάζουν κόρακες κι εκεί οι Γιαουντήδες / Δεν έχ’ η μάνα πια παιδιά και τα παιδιά γονέους. / Κι εσένα το τομάρι σου το στείλανε στην Πόλη / να τρων οι κότες πίτουρα να νταβουλάν οι γύφτοι / για να ξυπνάει η Τουρκιά να κάνει ραμαζάνι.»

Τον διασυρμό του Διονυσίου φρόντισαν να ενισχύσουν και δύο κείμενα, εκ των οποίων το ένα προέρχεται από ανώνυμο χρονογράφο και φέρει τον τίτλο: «Το Ηπειρωτικόν Χρονικόν  περί της Επαναστάσεως του Διονυσίου εν Ιωαννίνοις»[15] και το άλλο από τον διακείμενο εχθρικά έναντι του Διονυσίου του Φιλοσόφου, Μαξίμου του Πελοποννησίου, και φέρει τον τίτλο: «Του σοφωτάτου Μαξίμου Ιερομονάχου του Πελοποννησίου, Λόγος Στηλευτικός κατά Διονυσίου και των Συναποστησάντων αυτώ εις Ιωάννινα». Ο τρόπος γραφής κάθε άλλο παρά σοφότατο ιερομόναχο αποκαλύπτουν, καθώς οι ύβρεις[16] που εξαπολύει εναντίον του Διονυσίου, αποδεικνύουν το μίσος και την αποστροφή του, εναντίον του.  Πάντως έχει καταγραφεί η υποψία μερικών, ότι και το παραπάνω αναφερόμενο ανώνυμο Χρονογράφημα, πιθανόν να ενεγράφη και πάλι από τον Μάξιμο Πελοποννήσιο, καθώς ως κείμενο διακρίνεται για τις ομοιότητες  του τρόπου και της εχθρικής διάθεσης, έναντι του Διονυσίου του Φιλοσόφου, παρόμοια με το κείμενο που φέρει το καθαυτό όνομά του (Μάξιμος Πελοποννήσιος).  Επιπλέον το ανώνυμο Χρονικό παρουσιάζει τα πράγματα παρόμοια με το κείμενο του Μαξίμου Πελοποννησίου, ο οποίος όντως ήταν γνώστης των γεγονότων, εκείνης της τραγικής περιόδου του επαναστατικού κινήματος στα Ιωάννινα.   Αποδεικνύει ή μη τι άλλο, ότι ο Μάξιμος ο Πελοποννήσιος δεν ενδιαφερόταν για την αλλαγή του καταδυναστευτικού τουρκικού καθεστώτος, ούτε για το χριστιανικό ήθος και την προστασία όλων των Ελλήνων Χριστιανών των Ιωαννίνων, παρά για την ευημερία των ολίγων ευπόρων Ιωαννιτών -και κυρίως εκείνων εντός του Κάστρου- οι οποίοι τον είχαν υποδεχτεί και τον είχαν προσλάβει και ως διδάσκαλο, και παράλληλα είχαν καθιερώσει το ιεραρχικό σχήμα του.

Ένα πολύ μεταγενέστερο χρονικό, του 1882, ανήκον σε μοναστήρι, πληροφορεί σχετικά με την αποτυχία ετούτου του επαναστατικού κινήματος,  καθώς και τον διωγμό των πληθυσμών της Θεσσαλίας και της Ηπείρου.  Για την περιοχή της Θεσπρωτίας και ιδιαίτερα για την Παραμυθία, από όπου είχαν κινήσει οι Έλληνες επαναστάτες, οι απορρέουσες από την αποτυχία, συνέπειες υπήρξαν οδυνηρές. Κατατίθεται ότι τριακόσια άτομα από τα χωριά της περιοχής αποκεφαλίστηκαν και πως τα κεφάλια τους εστάλησαν στην Κωνσταντινούπολη. Επιδιώχθηκε επίσης ο εξισλαμισμός των κατοίκων της υπαίθρου, ετούτων των περιοχών.  Ο πληθυσμός στο χωριό Γαρδίκι, στα νότια της Παραμυθιάς, εξισλαμίστηκε εξ ολοκλήρου. Αναφέρεται ότι το 1850 στο Γαρδίκι, κατοικούσαν 150 τουρκικές οικογένειες και μήτε μία χριστιανική.  Όσοι από τους Έλληνες, ετούτων των περιοχών, γλύτωσαν από την οργή και το μένος των Τούρκων, μετοίκησαν και εγκαταστάθηκαν σταδιακά, στα ορεινά του Τετραχωρίου, συμβάλλοντας στην ενδυνάμωση της περιοχής πληθυσμιακά και τελικά οι ίδιοι συνέβαλαν στον αγώνα ανεξαρτησίας του Σουλίου.  Δεν γλύτωσαν μήτε οι ανύποπτοι κάτοικοι του Ζαγορίου, των Κουρέντων και του Μαλακασίου, οι οποίοι έρχονταν στα Ιωάννινα για το παζάρι της Κυριακής.  Από το μένος των Τούρκων  δεν εξαιρέθηκε μήτε η γνωστή πλέον εδώ, μονή του Αγίου Δημητρίου στο Διχούνη, στην Θεσπρωτία, η οποία και πυρπολήθηκε.

 

Επίλογος

Η Ιστορία, αδέκαστη ως επιστήμη, αναγνωρίζει την σημασία όλων των κινημάτων των Ελλήνων, στην μακροχρόνια, τραγική και ανέλπιδο περίοδο των πεντακοσίων χρόνων τουρκικής κατοχής των περιοχών της Μακεδονίας, της Ηπείρου, της Κρήτης, καθώς και των  Δωδεκανήσων και Επτανήσων αν και υπό άλλες κατοχικές δυνάμεις.  Οπωσδήποτε δεν μπορεί να παραμεριστεί ή να μην αξιολογηθεί ετούτη η πρώτη σοβαρή εξέγερση των Ελλήνων, υπό τον Διονύσιο τον Φιλόσοφο. Μήτε το πάθος, του υψηλά μορφωμένου Ιερομόναχου είχε σχέση με την γνώση της ιστορίας του λαού του, ή με την σύγκριση της πατρίδας του με την Ευρώπη, όπου σπούδασε, είτε με την επιτυχία του πνεύματος και τις δυνατότητές του, όταν υπάρχει στόχος και χρησιμοποιηθεί καταλλήλως.  Βέβαια δεν είχε την ανταπόκριση που ο ίδιος ήλπιζε, κυρίως ενόσω αγωνιζόταν στο χώρο της πατρίδας του.  Οι λίγοι μορφωμένοι και καλοβαλμένοι, και κυρίως οι Ιωαννίτες, φρόντισαν για την εξασφάλιση της δικής τους ευημερίας και τα προνόμιά τους, για την δική τους ακεραιότητα και ασφάλεια. Ο Ιερομόναχος Διονύσιος, υπήρξε από τα λίγα παλικάρια, τους λίγους αρίστους  του ελληνισμού της εποχής του, που έδωσαν τα πάντα για το κοινό καλό.  Ήταν βέβαια άλλοι οι χρόνοι, άλλες οι ανάγκες, άλλες οι δοκιμασίες…

Στις ημέρες μας οι παρόμοιοι άνθρωποι, μετράνε στα δάχτυλα της παλάμης μας, πιθανόν.  Παρά την ευφυΐα του ο Νεοέλληνας, δεν επιχειρεί να απαλλαγεί από την πολιορκία της δικής του ανάγκης.  Καρφωμένος θαρρείς και αιώνια, σε κάποιες πίστεις του, επιτρέπει στους αλλόγλωσσους και στους εχθρούς του ακόμη, να επεμβαίνουν στα «εν οίκω» του, δήθεν για το μοίρασμα της ευθύνης του, έναντι των αναγκών του. Συγκατατίθεται στο να καταπατούν την ελευθερία του τόπου του, μια και ο ίδιος απαξιεί ή δεν έχει την ικανότητα από μόνος του, να δρομολογεί την τύχη του και την πορεία του, ανάμεσα στις αντιξοότητες της ζωής. Προσκαλεί τους ξένους στα χωράφια του και ως μαθητευόμενος, τους κηδεμόνες  του, για την αντιμετώπιση  των άλλων, εκείνων οι οποίοι του επιβάλλουν ανείπωτες τιμωρίες, τον κατατροπώνουν οικονομικά ή και άλλως, λες και η γη μας, μαζί με το ανθρώπινο υλικό της, είναι «γκιαούρηδες». Ο Νεοέλληνας δεν έχει την πυγμή και το θάρρος να αντιμετωπίσει την στεγνή πραγματικότητα, που ο ίδιος κατασκευάζει με την ανυπολόγιστη παράνοιά του -όμοια με  τον τζίτζικα-, παραβλέποντας τις υποχρεώσεις του ή το καθήκον του τόσο προς το άτομό του, όσο και προς το κοινωνικό και ευρύτερο περιβάλλον του. Πάντα περιμένει κάποιος να τον τραβήξει από την κινούμενη άμμο στην οποία βουλιάζει.  Προτιμά να καλοπερνά, να βολεύεται όπως και όπως, να ανήκει σε κυκλώματα που εφεύρει, να δανείζεται χρήματα που είναι ανίκανος να χειρισθεί και να ξεχρεώσει στην πορεία, και να μπορεί να πει -ως ‘πανέξυπνος’ αστός-, ότι όλοι οι συμπατριώτες του είναι ίδιοι,  και ότι αν δεν είναι ετούτοι οι ίδιοι που περνάνε καλά, γιατί να είναι κάποιοι άλλοι, Έλληνες μεν, αλλά όχι δικοί του ‘σύντροφοι’. Έτσι έχει συνηθίσει να πορεύεται -φαινομενικά και οπωσδήποτε προσωρινά-  καλύτερα, με τους γνωστούς στην ελληνική κοινωνία τρόπους, χωρίς να αντιλαμβάνεται πόσο επικίνδυνο είναι ετούτο το ‘κόλπο’ ή το ‘άλλο’, και πως  μπορεί να εξελιχθεί σε λαιμητόμο η προτίμησή του, για τον ίδιο και για τους ομοίους του.

Ωστόσο, όπως και σε όλες τις άλλες κοινωνίες, παρόμοια και στην ελληνική, υπάρχουν και ‘τα μερμήγκια’, δηλαδή οι νοικοκυραίοι άνθρωποι, που αγωνίζονται για την  σταθερότητα και την ευημερία του οίκου τους και επομένως για την ευρύτερη ελληνική κοινωνία στην οποία ζούνε. Παλεύουνε με τα ‘δικά τους έντιμα όπλα’ για την αξιοπρέπειά τους, την  ανεξαρτησία τους και για το βέβαιο και σταθερό μέλλον της κοινωνίας, στην οποία ανήκουν.

Ο Διονύσιος ζήτησε μεν βοήθεια στην προσπάθειά του εναντίον  των Οθωμανών, αντιλήφθηκε όμως, πως μόνο με τον προσωπικό του αγώνα και τον αγώνα εκείνων που τον εμπιστεύθηκαν και τον ακολούθησαν, θα μπορούσε να αποπειραθεί το τόσο επικίνδυνο κίνημά του.  Το έκανε, και νίκησε ηθικά, με το προς μίμηση παράδειγμα της αυταπάρνησής του.  Με τους απλούς και ηρωικούς αγωνιστές που ένωσαν τις τύχες τους με την δική του, έδωσε ένα μήνυμα υπερηφάνειας, αυταπάρνησης και αλτρουισμού, σε πολλούς άλλους συγχρόνους του Έλληνες, οι οποίοι έμελλαν να γίνουν όπως ετούτος και η συντροφιά του, αθάνατοι ήρωες.  Και παρά το γεγονός ότι ο Διονύσιος υπήρξε ένας αληθινός μάρτυρας, δεν αναφέρεται ούτε και τιμάται αλλού, παρά μονάχα στην Ήπειρο, και ως Άγιος. Μνεία του Διονυσίου λείπει και από την  τοπική αγιολογία Μητροπόλεως Ιωαννίνων και Λαρίσσης, και γενικά από το Ημερολόγιο της Εκκλησίας της Ελλάδος. Ουδεμία μνεία ετούτου του Αγίου ανδρός γίνεται στο Μ. Ευχολόγιο και Αγιολόγιο του Σωφρόνιου Ευστρατιάδη[17], πληροφορεί το «Λεξικό Νεομαρτύρων» του Περαντώνη.  Αυτό από μόνο του, αποδεικνύει την υποβάθμιση του αγώνα του Έλληνα αγωνιστή Διονυσίου, που μαζί με τους άνδρες, οι οποίοι τον ακολούθησαν γιατί πίστεψαν στο όραμά του της απολύτρωσης των συμπατριωτών του από τους Τούρκους, έδωσε τα πάντα για το καλό της πατρίδας του. Η αποτυχία ετούτου του κινήματος θα θυμίζει αφενός τους ανάξιους συμπατριώτες του, που ως άλλοι Εφιάλτες τον απαρνήθηκαν,  και αφετέρου θα υπογραμμίζει τη δική του πίστη και εκείνη των ανδρών του στο όραμα της αποτίναξης του βάναυσου και απάνθρωπου τουρκικού ζυγού.  Αιωνία η μνήμη του και των ανδρών του, αιωνία η μνήμη των αθώων θυμάτων που πλήρωσαν με το αίμα τους την εκδίκηση των Τούρκων  εξαιτίας ίσως και της φιλαυτίας των Ιωαννιτών του  17ου αι.

 

ΤΕΛΟΣ

 

****